Foto : Fundasaun Mahein
Tuir artigu foun husi editor internasionál Australian Financial Review no profesor Universidade Sydney, Dr James Curran, Timor-Leste “besik atu sai estadu falladu”. Titulu Dr Curran nia artigu ne’e deklara katak Timor-Leste sei monu iha tempu badak, no sub-titulu ezamina Timor-Leste nia problema sira. Ho nune’e, Curran nia artigu hautudu imajen Timor-Leste hanesan nasaun ida ne’ebé frajil tebes no besik atu destrui nia a’an. Tuir Dr Curran, Timor-Leste nia elite sira “ulun toos”, lakohi lakon pozisaun, no “ignora povu nia sofrementu”. Nia mos deskreve PM Xanana Gusmão nia hahalok hanesan “barani-bulak” no “arbitraria”. Iha kotuk, Timor-Leste nia “fundu soberanu komesa mamuk” no “posibilidade kiik atu hetan reseita mina foun”. Iha tempu hanesan, Curran deklara katak diplomata internasional sira koalia ona katak “estadu selu membru xave elite hodi taka sira nia matan no tilun”. No oinsá ho Curran nia vizaun ba fallansu estadu iha Timor? Tuir nia, bainhira kofre estadu mamuk, “Dili nia elite sira sei han malu, ka halai ba Timor Barat (Indonesia)”. (Australian Financial Review, 16 Agostu 2023).
Fundasaun Mahein (FM) deskonfia Dr Curran prefere koalia no rona ema diplomata sira duké halo analiza kle’an. Ita bele komprende di’ak liu tan nia retórika ne’e bainhira ita haree husi perpsetiva politika esterna Austrália nian, polítika ida ne’ebé FM deskonfia Dr Curran hakarak influénsia ba. Klaru katak Curran nia pontu ida-rua razaoável duni; pur ezemplu, FM konkorda ho nia katak Austrália tenke foka ba Timor-Leste nia problema ekonómiku no polítiku boot duké hanoin barak oinsá Austrália bele kombate Xína nia influénsia iha Timor. Ne’e duni, la’os Xína mak kria Timor-Leste nia problema fundamental sira, maibé elite sira iha Dili ne’ebé seidauk konsege kria kondisaun atu garante nasaun nia futuru. Maibé, FM husu – kestaun rua ne’e liga malu karik? Curran mos subliña katak inserteza liga ho reseita mina no gaz, no falta “Planu B” alternativu ne’ebé viável, sai hanesan fatór bo’ot rua ne’ebé kontribui ba Timor-Leste nia vulnerabilidade. FM la kestiona Curran nia analiza bázika ne’e kona-ba frakeza ka dezafiu iha Timor-Leste. Maibé ami tenke kestiona Curran nia konkluzaun kona-ba “fallansu estadu”. Nia vizaun ba Timor nia Finale Grande ne’e koko atu influénsia polítika na’in Austrália nian katak Timor-Leste sei sai dezastre bo’ot ba Austrália nia polítika esterna iha tempu badak. No vizaun ida ne’e mak halo FM preokupa.
Ami deskonfia Curran nia artigu ne’e mosu tanba PM Xanana nia deklarasaun foin lalais kona-ba Timor-Leste sei la tama ASEAN até sira rezolve krize iha Myanmar. PM nia deklarasaun ne’e provoka kritiku husi fonte oi-oin, no Governu ho Prezidente Repúblika halo esforsu atu minimiza no salva situasaun. Tuir FM nia hanoin, Curran nia artigu ne’e kontribui ba membru ASEAN balun nia preokupasaun kona-ba Timor, liu-liu instabilidade polítiku, dezempeñu estadu ne’ebe ladun di’ak, no dependénsia ba mina no gaz.
Timor-Leste halo ona esforsu bo’ot atu muda persepsaun negativu iha ASEAN liu husi fo garansia katak Timor-Leste iha dalan ona atu tuir padraun ASEAN sira nian. Karik Curran preokupa duni kona-ba risku husi PM Xanana nia deklarasaun ba Timor-Leste atu tama ASEAN, di’ak liu nia lalika mensiona ona preokupasaun sira ne’ebé membru ASEAN husik ona liga ho Timor-Leste nia adezaun ba ASEAN. Curran komprende di’ak katak adezaun no integrasaun ho ASEAN kritiku tebes ba futuru Timor nian.
Aleinde ne’e, problema sira ne’ebé Curran mensiona sei la garante Timor falla, maibé Governu presiza tau atensaun imediata ba problema hirak ne’e no kria planu ba longu prazu. Husi dezafiu sira ne’e, diversifikasaun ekonómika mak importante liu. Timor nia “Plan B” tenke envolve investimentu bo’ot iha setór agrikultura, peskas no turizmu. Diversifikasaun ekonómika sai hanesan bareira ida hodi proteje husi impaktu negativu ne’ebé mai husi dependénsia ba rekursu naturál. Dezempregu joventude no krime estrada – kestaun rua ne’ebé ligadu – kontinua nafatin no presiza meius ne’ebé proativu. Dezafiu kritiku ida seluk maka kontabilidade polítiku. Esensiál tebes atu hapara korrupsaun, nepotizmu no politizasaun administrasaun públiku. Timor-Leste presiza transparénsia no meritokrasia hodi garante nia futuru di’ak. FM haree interesante katak Curran la mensiona krize klimátika. Tasi sa’e no no komesa ameasa komunidade sira hela iha tasi ibun, nune’e presiza halo preparasaun urjente ba adaptasaun, inklui kombate no prevene inundasaun, udan menus, no temperatura ne’ebé a’as. Au mezmu tempu, presiza adopta meius atu rezolve kustu moris no hahán ne’ebe sa’e ba beibeik.
Tuir FM nia hanoin, Timor-Leste nia destinu la a’at hanesan perpsetiva ne’ebé Curran hato’o, liu-liu iha tempu badak no médiu. Karik la’os estadu Timor-Leste ne’ebé besik atu falla, maibé Dr Curran ne’ebé besik atu haluha oinsá halo jornalizmu ho balánsu, no falla atu halo analiza ne’ebé klaru kona-ba saida mak sei akontese iha tempu badak no tempu naruk. Timor-Leste sei kontinua hasoru dezafiu sira, no presiza asaun ne’ebé kompreensívu no estratéjiku iha setór oi-oin, inklui hakuak metin “Planu B”. Se halo nune’e, Timor-Leste bele sai reziliente ba futuru, no bele mos evita situasaun ne’ebé Curran espeta iha tempu badak.
