Link Foto: https://www.vcreporter.com/2011/05/new-world-re-order/new-world-re-order/
Fundasaun Mahein (FM) husu governu Timor-Leste foun ne’ebe forma dadaun atu foti dezisaun hasoru Policia konaba Korupsaun. Korupsaun estraga legitimidade Policia Nasional Timor-Leste (PNTL) iha sidadaun sira nia matan, no hamosu deskomfiansa ho laiha fiar no harahun kooperasaun entre PNTL ho Povu bain-bain sira. Ho problema ida ne’ebe mosu, governu foun tenki hadia hosi seitor legal ho politika nian atu hahu kampainia nasional ida hodi hasoru korupsaun iha institusaun PNTL.
Korupsaun iha Policia ho volumi boot tebtebes iha Timor-Leste. Iha biban ida FM konversa hela ho Bandar “bola gulin” nian, depois nia informa ba FM katak Policia sempre mai ho obriga hodi kolekta osan kada loron loron. Oknum Policia sempre mai husu osan, se lafo mak Policia halo detein imidiatamente ba Bandar bola gulin na’in. Bazea ba FM nia monitorizasaun katak Policia ba ho karerta patrolia nian depois para iha dalan hodi apita, ikus mai bandar bola gulin nain sai mai fo osan ba pesoal Policia. Iha mos biban seluk iha bazar Taibesi nian pesoal Policia halo hela cek point iha postu Policia ida ne’ebe lalos, depois halo prende ba motor sira no husu osan ba motor na’in depois husik motor na’in lao liu tiha. Ida ne’e hatudu katak frekuensia korupsaun ne’ebe demonstra iha Timor-Leste maka’as liu iha Institusaun Polisia. Estoria ida ne’e mos esplika ba ita katak oinsa korupsaun sai ona segredu publiku iha Timor-Leste. Autoridade Policia ne’ebe lahonestu halo malorek deit ho meius eksploitasaun liu hosi korupsaun tamba pesoal Policia sira ne’e hatene an katak sira sei lahalo responsabilidae ba sira nia hahalok.
Iha relatoriu seluk ne’ebe sai iha tinan 2014 hatudu katak, korupsaun iha Institusaun PNTL nian sai ona hahalok bain bain deit ona ne’ebe akontese iha tinan barak ona, ne’e sorin ida. Iha sorin seluk, pesoal PNTL hatais hela farda PNTL nian mos hetan kaptura tamba naok kombustivel/Gasoel iha ne’ebe akontese tinan 2013, pesoal autoridade Policia ida iha imigrasaun nian mos hetan selu hosi ema tamba hasai visa ba ema. Relatoriu barak ona mak fo sai katak pesoal PNTL utuliza cek point ba trafiku kareta nian iha dalan hodi para kareta sira no husu osan ba ema. Iha biban seluk mos PNTL utuliza kareita governu nian ba asuntu privada mos hanesan meius korupsaun. Ida ne’e hafraku profesionalismu PNTL. Iha momentu seluk ne’ebe FM nia peskizador halo konversa ho komadante PNTL balun, rona katak iha alegasaun balun ne’ebe involve krime hosi komandante PNTL balun. Ida ne’e indika hodi hatudu katak superior PNTL ho deviza boot mos involve krime korupsaun.
Korupsaun iha efektu at hasoru Institusaun Policia nune mos hasoru povu nia hanoin ho meus at. Iha Institusaun Policia laran, aktu korupsaun halo ema lakon vontade atu servi povu Timor-Leste ho diak. Tamba sira haree sira nia kna’ar hanesan oportunidade atu halo esploita ba sira ne’ebe fraku no mos laiha forsa poder. Exemplu mak hanesan Bandar Bola Gulin sira ne’ebe esplika iha leten, ho PNTL ne’ebe halo finji patrolia depois ba halo kobransa hodi hetan lukru ba an rasik maske kiik . hahalok sira hanesan ne’e estraga PNTL disiplina an, ho mos ba autoridade PNTL ne’ebe honestu mos bele demoraliza sira nia mental.
Korupsaun osan ki’ik ka petty corruption mos estraga sidadaun sira nia komfiansa ba lalaok lei ho ordem ne’ebe vigora iha ita nia rain. Bainhira povu haree Ofisial Policia ida involve krime, mak sira sei lafiar tan no larespeita, nune’e mos povu sira lafiar tan lei ne’ebe Polisia utuliza hodi ezekuta. Sei korupsaun ne’e hanesan buat ida normal, maka povu laiha tan ona hamtauk atu viola lei maske ne’e fo benefisia ba sira. Tamba ne’e maka petty corruption relativamente naok ho osan montante kiik, konsekuensiamente estraga lei no sidadaun nia komfiansa ba sira nia governu.
Haree ba problema ne’e ho nia impaktu boot tebes, maka FM rekomenda ba Governu foun ne’ebe mai tenke halo sosializasaun ho kampania boot atu halo kombate ba korupsaun. Ba liderasaun nasional sira hotu iha Timor-Leste tenke hamutuk halo kondena maka’as katak ne’e hahalok aat no hamoe an ida hodi halo trasaun ba povu Timor-Leste. Parlementu Nasional mos tenke hala’o ona deskusaun koan-ba Lei Anti Korupsaun ne’ebe iha ligasaun ba PNTL atu hadia oinsa kona-ba nia implementasaun. Ho Konsensus ida ne’ebe seria no esforsu hosi povu hotu iha nasaun ida ne’e, mak sei haboot desiplina-an ho Institusaun PNTL atu bele hari’i komfiansa hosi ema ba nasaun.
