Foto: Mercy Corps
Inundasaun ne’ebé akontese iha rohan fulan Juñu 2022 iha area kosta sul estraga uma kain 1,361 iha Munisipiu Lautem, Viqueque, Manufahi, Manatutu, Ainaro no Cova Lima. Timor-Leste la’os foin hetan indundasaun hanesan ne’e, maibe bebeik ona hetan inundasaun boot iha area oi-oin, inklui area rural no mos iha sidade kapital Dili. Ezemplu maka inundasaun boot ne’ebé akontese iha fulan Abril tinan 2021 liubá rezulta hoban uma lubuk ida iha Dili laran, Hera no fatin seluk, ho rezultadu ema rihun ba rihun hetan dezlokadu no liu ema na’in 40 mate.
Iha tinan 2013 liubá, Fundasaun Mahein (FM) hakerek ona relatóriu ida kona-bá ameasa ohin loron no ba jerasaun foun hare husi perspetiva seguransa ambiental. Kazu Timor-Leste nu’udar ezemplu konkretu ida katak seguransa ambiental sai mos dezafiu ida ba dezenvolvimentu nasaun iha futuru. Iha tinan 2009, Prezidente José Ramos Horta aprezenta iha Nasoens Unidas kona-bá mudansa klimatika iha Nova Iorke, argumenta katak pobreza maka sai kauza primaria ba degradasaun ambiental iha Timor-Leste, no sai mos kontributor maior ba vulnerabilidade mudansa klimatika nian.
FM konkorda tebes katak pobreza kontribui makaas ba vulnerabilidade mudansa klimatika no mos ba degradasaun ambiental. Problema ne’e kompleksu tebes, no akontese iha Timor-Leste tanba fator oin-oin, inkui esplorasaun rikusoin iha tempu Portugés no Indonézia nian, dezlokasaun ema barak ne’ebé fó impaktu ba sistema tradisionál ba jestaun rai no bee no falta investimentu husi estadu Timor-Leste liga ho irigasaun, drenajen no infraestrutura seluk. Maibe tuir FM nia haree, problema ambiental ohin loron liga diretamente ho kestaun dezenvolvimentu sósio-ekonomiku, liu-liu povu nia kondisaun ekonómiku ne’ebé la adekuadu no seidauk moderniza, falta infraestrutura no jestaun, no nível edukasaun ne’ebé mínimu.
Husi parte komunidade nian, iha duni prátika barak ne’ebé fo ameasa boot ba seguransa ambiental, hanesan hahalok tesi ai no sunu, soe lixu no halo konstrusaun arbiru, no husik animal la’o livre. Maibe realidade maka maioria povu halo nune’e tanba situasaun maka obriga, ka falta sistema jestaun no edukasaun husi estadu.
Ezemplu konkretu ida maka jestaun lixu iha area urbanu sira. Iha Dili laran drenajen no mota sira nakonu ho plastik no lixu seluk, ne’ebé halo bee la la’o, no kria risku boot ba inundasaun. Ida ne’e akontese duni tanba membru komunidade barak soe lixu arbiru. Maibe realidade maka lixu fatin sira no sistema koleksaun lixu la sufisiente. Lixu fatin la kontrola ho diak, lixu sempre fakar iha dalan, no labarik no animal sira bele tama fasil. FM preokupa katak falta jestaun no atensaun husi Governu ne’e mos halo komunidade barak la respeita sistema koleksaun lixu, tanba sira haree sistema ladun funsiona.
Ema servisu ba koleksaun lixu mos enfrenta risku lor-loron tanba estadu la fornese ekipamentu protesaun pesoal ne’ebé adekuadu, no la iha sistema atu separa lixu perigozu hanesan lixu médiku, vidru rahun ka besi kroat. Nível edukasaun iha komunidade barak menus, no Governu ladun halo kampanha hodi sosializa no hanorin importansia jestaun foer ba komunidade sira nia seguransa no ben-estar, liu-liu protesaun kontra dezastre naturais no moras oi-oin. Tanba ne’e ema barak seidauk komprende importánsia drenajen no jestaun lixu ba seguransa ambiental, no kontribui ba mentalidade iha komunidade barak makaa soe lixu arbiru.
Kestaun seluk ne’ebé kontribui ba risku husi inundasaun maka konstrusaun barak la tuir regras ka padraun, no ladun kontrola kualidade uma no drenajen. Ida ne’e aumenta vulnerabilidade ba inundasaun, rai monu no foer, la’os deit ba uma nain maibe komunidade tomak. Problema ida ne’e la’os tanba povu maka lakoi tuir regras – iha realidade, estadu seidauk implementa regras kona-bá konstrusaun uma.
Konsekuensia husi falta regras konstrusaun maka komunidade barak halo uma iha mota ninin sira, tasi ibun sira. Kapital Dili besik foho ninin sira ita hare komunidade hola rai, depois halo uma iha foho lolon nian ne’e mos barak los. Wainhira udan boot tun, kapital Dili sai hetok at liu tan, tanba jestaun halo uma ladiak. Ita halo komparasaun ho nasaun seluk, halo jestaun urbana halo diak duni, fó dalan ba kanu bee foer soe fatin diak.
Ida fali maka seidauk iha planu ka regras jestaun urbanu ne’ebé kria matadalan ba konstrusaun no infrastrutura iha Dili laran tomak hodi prevene inundasaun, moras no dezastre natural sira seluk. Iha 2020 liubá Ministériu Obras Públika foin komesa prosesu kria Lei kona-bá Regulasaun Konstrusaun Sivil no Uma, maibe dezde momentu ne’ebá seidauk iha informasaun foun. FM haree Lei ida ne’e esensial atu proteje ema nia vida, liu-liu bainhira dezastre natural aumenta iha futuru, no husu ba Governu atu aselera prosesu ne’e.
Atu minimiza impaktu ba komunidade husi dezastre naturais, presiza regras ne’ebé asegura katak komunidade tenke halo uma dok husi mota ibun, tasi ibun labele halo uma iha foho lolon, no uma sira tenke halo tuir padraun minimu (minimum standard). Maibe, tenke mos rekonese katak komunidade barak halo uma simples ne’ebé vulnerável ba dezastre naturais tanba situasaun ekonomiku maka obriga sira. Nune’e, ita presiza kria mekanizmu ida atu povu bele hetan asisténsia husi estadu hodi garante uma tuir padraun minimu.
Sosiedade sivíl husu beibeik atu estadu kria programa uma públiku hodi fornese uma ba komunidade sira. Programa Uma Kbi’it La’ek la’o hela no ajuda ema balun, maibe seidauk adekuadu atu rezolve problema uma barak menus kualidade no vulneravel ba dezastre naturais. Nune’e, FM sujere katak Governu bele kria programa ida, ne’ebé identifika ema ne’ebé halo tiha ona uma ka komesa ona prosesu konstrusaun, no suporta sira atu halo uma ho kualidade ne’ebé naton atu tahan anin boot ka inundasaun.
Aleinde regras kona-bá konstrusaun, Governu rasik presiza foti asaun urjente atu hadiak drenajen no mota dalan iha sidade laran tomaka, inklui haree ba jestaun lixu ne’ebé sempre fó impaktu ba drenajen. FM kontente rona katak Governu Estadus Unidus Amérika liu husi Millennium Challenge Corporation asina ona akordu atu apoia Timor-Leste hadia sistema bee-moos, saneamentu no drenajen iha Dili laran. Ami espera projetu ida ne’e sei implementa lalais, atu nune’e bele hametin liu-tan seguransa ambiental, saude publiku no ben-estar povu tomak nian.
Iha sorin seluk, akontesimentu ne’ebé foin akontese iha Kosta Sul, uma kain 1.361 iha munisipiu Lautem, Viqueque, Manufahi, Manatutu, Ainaro no Cova Lima hela fatin hetan estraga husi inundasaun. Tanba ne’e FM husu ba Governu atu ajuda komunidade ne’ebé hetan estraga sasan nesesidade bazika kada uma kain idak-idak nian no selu ba hadia fali uma. FM husu mos ba Ministériu Administrasaun Estatal implementa ona planu hari uma rihun lima iha bairo foun ne’ebé identifikadu ona iha area Hera no Tibar ba vitima dezastre naturais.
Ikus liu, FM rekomenda ba Governu tenke hadia jestaun urbanu no infraestrutura fizika iha kapital Dili, no mos iha area urbana iha Munísipiu sira seluk. Durante tinan 20 Timor-Leste ukun-an seidauk iha lei regula konstrusaun, jestaun lixu no sistema saneamentu no bee-moos ne’ebé funsiona lolos. Problema hirak ne’e ameasa boot ba povu nia moris, no kria vulnerabilidade ba dezastre naturais no moras oi-oin. La’os deit moras dengue no kabun ne’ebé kauza husi bee nalihun no bee foer, maibe labraik sira hetan kanek beibeik – no balun mate – wainhira halimar besik foer, besi tuan no animal sira.
Iha ne’e FM husu ba Governu atu aprova no implementa lei regula konstrusaun, kria planu ba hadiak drenajen iha Dili laran no area sira seluk, no mos kria planu ba jestaun lixu no foer hodi prevene lixu tama iha drenajen no kria risku ba inundasaun no saúde povu nian. FM rekomenda mos ba Ministériu Saúde tenke servisu hamutuk ho Ministeriu Obras Publikas hodi rezolve situasaun ne’e, tanba asuntu jestaun foer no drenajen ne’e mos kestaun saúde públiku, no estadu presiza halo planu integradu hodi responde ba problem kompleksu sira ne’e.