Foto: STL/Donaciano Magalhães
Selebrasaun loron FALINTIL Forsa Defeza Timor-Leste (Falintil-FDTL) ba dalas 47 iha momentu ida ne’e FALINTIL sei utuliza fardadu ho ekipamentu militar moderna. Sikuiensia selebrasaun loron FALINTIL ida ne’e sei dirijie hosi Prezidenti da Republika, Primeiru Ministru ho nia membru governu VIII Konstitusional, eis ttitulars, veteran/a sira, agensia ONU, agensia diplomatika sira militar-sivil, sosiedade sivil, no povu tomak sei partesipa nu’udar eventu nasional ida. Hosi sikuensia selebrasaun ida ne’e, hateke ba kotuk iha tinan 24 nian laran momentu Indonezia invade. Sikuensia selebrasaun dok hosi selebrasaun ida agora, tamba uluk selebrasaun iha tempu rezistensia, agora iha tempu ukun rasik an, ne’ebé sikuensia ho tipu nasional ho atributu moderna sufistikadu hafutar selebrasaun loron boot ida ne’e.
Ba biban ida ne’e Fundasaun Mahein (FM) hakarak selebra loron istoriku ida ne’e ho dedika artigu ida ne’e sei loke lidun tolu ne’ebé identifika iha sinkronizasaun ho audiensia milinial kontemporariu maka tuir mai ne’e: a. FALINTIL nia istoria, b. FALINTIL nia tatika – stratejika ba tempu ukun an, no ikus liu, c. FALINTIL nia fatin subar ba dezemvolvementu atraku turismu istorika.
FALINTIL nia Istoria
Sikuensia selebrasaun loron FALINTIL kada tinan sempre ho nia moto rasik, maibe nia istoria sidauk naton iha bibiliotek nasional. Governu persiza dezemvolve ekipa special ida atu bele kria ona komite hakerek istoria ba FALINTIL. Tamba durante ne’e pesoal FALINTIL sira ne’ebe sei moris konta verbalmente deit, maibe sidauk iha dirasaun ida iha Ministériu Edukasaun maka bele kria ekipa atu hakerek iha materia nu’udar tipu material atu haberan manorin nain sira atu bele hanorin iha eskola sira. atu fortefika kontinuasaun istoria FALINTIL nia, persiza hakerek ho istoria badak-badak iha livru. Livre ka istoria badak sira ne’e sei inspira labarik sira no hametin sira nia nasionalismu hosi iha tempu kiik ba adultu iha tempu Timor-Leste nia dezemvolvementu nu’udar estadu. Governu persiza kria mos karikatur, filmajem kartum / cartoon movies ba eskola infantil sira, atu nune’e sira mos hatene istoria FALINTIL. Televisaun nasional ho privada sira mos tenki promove filmajem kartum FALINTIL nian. Midia printing sira mos hahu halo promosaun liu hosi sira nia publikasaun diariu, ho semenal.
FALINTIL nia tatatika / stratejika ba tempu ukun-an
Iha tempu ukun rasik – an, Timor-Leste kopia barak hosi nasaun barak. Exemplu ida maka Timor-Leste sempre kopia lei ka startejika hosi rai seluk liu-liu hosi nasaun komunidade lian Portugez. Iha okasiaun ida ne’e, FM rekomenda ba governu atu kria duni komite planuamentu nasional (KPN) ida, inklui kopia FALINTIL nia tatika ho stratejika ba planu stratejika dezemvolvementu nasional. Pur.exemplu, tatika kona-bá disiplina ba forsa, nune’e mos iha sivil. Tatika stratejika sira ne’ebé sei relevante atu aplika iha tempu moderna ida ne’e. FM mos rekomenda ba KPN atu halo estudus didiak ba nia kus benefit analysis antis halo aplikasaun. Bele mos tatika-stretejika sira ne’e halo kombinasaun ho tatika moderna nia.
Perserva FALINTIL nia subar Fatin ba Turismu istoriku
Timor-Leste nia fontes retornu ba estadu ida maka dezemvolve area sira ne’ebé uluk FALINTIL sira utuliza sai baze ba rezistensia sai area turismu komunitriu istorika. Iha fatin sira ne’e FALINTIL sira uza kombate funu nian, bele dezemvolve mos sai hanesan atraku ba akademista sira ne’ebé atu halo peskiza ba funu nian, tamba estudante sira hanesan estuda ba paz, Peace Studies, war studies no seluk-seluk tan gosta area sira ne’ebé uluk utuliza sai kampu ba funu atu bele sai komuditi ba peskiza ba sira nia materia bele iha diskobrementu ruma.
“Tamba sa maka fatin funu iha kontekstu Timor-Leste ne’e bele dezemvolve ba suporta industria turismu? Tamba sa maka ema tenki mai iha Timor-Leste atu hare fatin funu nia? Perguntas sira ne’e sempre mosu no kontinua mosu, maibe mos bele hetan nia resposta ho resposta sira tuir mai ne’e “ ba Franca Paris para atu hare artistuku sira. ba Roma para bele hare arkitektura antigu nian, ba Israiel para bele hare oinsa lala’ok Jesus nia tempu, nune’e mos bele mai Timor-Leste atu hare istoria funu nian”.
Tan ne’e maka, Timor-Leste la’os iha deit “Museum Rezistensia” ne’ebé preserva istoria sira iha museum refere. Maibe ba fatin sira ne’ebé iha teritoriu nasionl kuaze ita haluhan ona, katak fatin sira ne’ebé maka uluk FALINTIL sira uza sai fatin kompania, ekontru importante sira, fatin embozka ka kombate funu, fatin kontra gerila, Fatin ne’ebé Komadante Nicolau Lobato oho ba, fatin seluk ne’ebé Komadante David Alex Dai-Tula lakon ba, Fatin turtura nain, fatin sira seluk ne’ebé maka sai subar fatin ba komando FALINTIL. FM rekomenda ba governu, ita la’os selebra deit aniversariu kada tinan, maibe governu persiza halo dezemvolve no halo promosaun ba fatin sira ne’ebé temi iha leten ba asuntu rua, ida ba peskiza istoriku, ida seluk ba dezemvolvementu turismu istoriku.
Atu halo ema labele mate bebeik ba trauma funu ida ne’e, Timor-Leste bele dezemvolve nia fatin istorika funu nian sai fatin ne’ebé kria hamnasa, kosolok no kontenti. La’os atu haluhan istoria maibe maneja istoria sai fatin artistiku ba fatin feira, fatin ksolok ba domin ho damen. Ho ida ne’e ita haburas ba jereasaun foun kontinua ksolok no paz tamba ho fatin sira ne’e fo lisaun ba sira atu goza paz no dame. Parabens ba loron FALINTIL.