Foto: Fundasaun Mahein (FM)
Fundasaun Mahein (FM) fo parabens ba povu Timor-Leste ho autoridade nasionál sira tanba konsege hala’o eleisaun ida tan ho paz no justu. Maske ema barak preokupa kona-bá posibilidade tensaun no konflitu entre militante partidu ka grupu arte mariais, FM observa insidente ki’ik ida-rua deit durante periódu kampaña no mos iha loron votasaun. En jerál, ajénsia eletorál governu, forsa seguransa, partidu no votante sira tuir regra no prosedimentu sira.
FM nia staf sira observa prosesu votasaun iha munisípiu Dili, Baucau, Manufahi ho Viqueque, no ami mos monitoriza kampaña direta no liu husi reportajen iha média no média sosiál. Durante prosesu kampaña, votasaun no kontajen, FM observa violasaun no insidente seguransa balun. Artigu ne’e diskute observasaun hirak ne’e ho nia implikasaun sira, no mos fo rekomendasaun kona-bá oinsá bele haforsa seguransa eleisaun no prosesu eleitorál sira.
Maske ita seidauk hatene estrutura Governu foun, CNRT nia vitoria iha eleisaun ne’e signifika katak posibilidade bo’ot Timor-Leste sei hetan governu foun ne’ebé estável. Governu koligasaun lidera husi CNRT bele hapara destabilidade polítika ne’ebé sai problema bo’ot ba Timor-Leste dezde Eleisaun Parlamentar 2017 to’o agora. Nune’e, maske FM nafatin preokupa kona-bá kestaun bo’ot hanesan korrupsaun, pobreza, infraestrutura no dezigualdade ne’ebé aumenta ba beibeik, ami optimístiku uituan kona-bá posibilidade governu koligasaun ne’ebé bele ukun ho estabilidade, atu nune’e bele aselera dezenvolvimentu ekonómiku no hadia povu no moris no seguransa bázika.
Durante periódu kampaña rasik apoiante partisipa ho laran tomak iha festa demokrasia, hanesan baibain akontese iha Timor-Leste. Joven rihun ba rihun tuir kampaña atu apoiu partidu polítiku ba primeira vez, inklui membru grupu arte marsiais (GAM) barak ne’ebé fo apoiu ba partidu tuan no foun. Apoiante sira la’o iha nasaun tomak, no dala ruma halo dalan nakonu no macet, maibé maioria partisipa ho dame no pozitívu, no só iha insidente violénsia ida ka rua de’it. Insidente ida akontese iha Viqueque espalla virál iha internet, iha ne’ebé apoiante partidu ida tuda partidu seluk.
Maske violénsia ladun iha, FM observa violasaun regra kampaña barak. Iha inísiu periódu kampaña, PNTL fo sai avizu kona-bá lista regra sanulu resin-hitu (17), ne’ebé bandu partidu ho apoiante sira: lori ema husi munisípiu ida ba munisípiu seluk; kontinua hakilar iha dalan depois eventu kampaña remata; lori ema barak iha trek kotuk ka iha kareta leten; envolve labarik iha kampaña; ka viola sinál tráfegu. Iha mos regra seluk hanesan la bele lanu iha kampaña, la bele fa’an alcohol iha fatin kampaña, no la bele lori tudik ka sasán kroat ba kampaña.
FM observa PNTL kontrola ema ho diak iha fatin kampaña, no prezensa forte iha dalan kampaña sira iha Dili. En jerál apoiante sira tuir regra sira kona-bá alcohol no sasán kroat sira. Maibé, ita bele dehan apoiante sira ignora totál regra sira seluk mensiona iha leten, no PNTL la iha vontade – ka la bele – atu implementa regra sira ne’e.
Maske FM la hatene tanba saida maka PNTL halo hanesan ne’e, ami hare’e posibilidade oi-oin. Ida maka komandu PNTL la esplika kona-bá regras ba membru sira ho di’ak, nune’e susar ba membru PNTL atu implementa regras. Iha fatin seluk, posibilidade membru PNTL iha terrenu deside atu la implementa regra tanba sira hare’e ema barak liu viola regras, entaun sira hare’e di’ak liu lalika implementa regra atu la bele kria konflitu entre polísia ho apoiante sira. Posibilidade seluk maka PNTL anúnsia regra sira atu hatudu de’it ba governu no públiku (no mos ba observador internasionál), maibé sira la iha intensaun atu implementa regra sira ne’e.
Mezmu PNTL bele esplika didi’ak kona-bá regras ba membru no públiku, no membru hakarak duni implementa regras, realidade maka prátika barak ne’ebé regra foun bandu hanesan prátika “normal” iha kampaña eleitorál iha Timor-Leste. Ne’e signifika katak regra sira ne’e la realístiku no posibilidade bo’ot konflítu sei akontese karik PNTL implementa. Karik hanesan ne’e duni, FM preokupa komandu PNTL sira falla atu konsidera realidade prátika sira bainhira sira kria regra foun ne’e. Se la’e, karik PNTL anúnsia regra atu “hatudu” de’it no la iha intensaun atu implementa regra sira, FM preokupa katak desizaun na’in balun hare’e regra formal hanesan buat ne’ebé tenke “hatudu” maibé prátikamente la presiza tuir.
FM preokupa mos katak bainhira autoridade fo sai kona-bá regra maibé la implementa, ida ne’e hafraku autoridade estadu no Estadu de Direitu. Ami la hatene los tanba saida maka PNTL la implementa regra kampaña foun. Maibé ami hakerek beibeik kona-bá implikasaun husi falta implementasaun regra formál iha instituisaun estadu sira. Bainhira reprezentante estadu la tuir regra estadu, oinsá povu sei respeita Estadu de Direitu no tuir prosedimentu formál sira? Karik estadu no sosiedade kontinua moris ho prátika informál duké adopta sistema no regulamentu formál sira, oinsá maka ita bele moderniza setór públiku no ekonomia?
Aleinde violasaun regra kampaña, iha mos violasaun oi-oin durante prosesu votasaun. FM rona katak votante balun tenta atu vota dala rua, no mos sidadaun Indonézia koko atu vota. Autoridade konsege detekta ema refere, maibé ita la hatene ema na’in hira maka konsege vota dala rua ka vota ilegál maibé la deteka. FM mos observa direta katak ema balun hatudu atributu GAM bainhira vota, no ami hare’e ema balun lakohi tau tinta iha sira nia liman. STAE konsege konvensa balun atu tau tinta, maibé balun sai husi sentru votasaun sein tau tinta. Maske insidente hanesan ladun akontese barak, ami preokupa kona-bá estadu nia kapasidade atu asegura implementasaun regra no prosedimentu votasaun nian.
Tinan ne’e, STAE la loke sentru paralelu ba ema atu vota iha sira nia hela fatin atuál. Ida ne’e problema bo’ot tanba razaun oi-oin. Ida maka dezmotiva ema atu vota tanba tenke la’o do’ok, no ida ne’e fo todan ba ema. Seluk maka impaktu seguransa no sósio-ekonómiku. Ezemplu maka númeru dezastre bele aumenta tanba ema barak halo viajen ba munisípiu. Kareta no bis dala barak nakonu liu ho kondisaun la di’ak, kondutór barak la kualifikadu, no kondisaun estrada barak mos la di’ak. Impaktu seluk maka ema nia atividade loron-loron tenke para durante periódu votasaun. Governu deklara “toleránsia de pontu” atu fasilita ema ba vota, no ida ne’e fo impaktu ba ema nia servisu. FM observa transporte la to’o atu lori ema hotu husi munisípiu mai Díli dala ida. Ida ne’e interonpe ema nia servisu no edukasaun durante kuaze semana nia laran depois eleisaun.
Iha tan insidente liga ho prosesu kontajen votus ne’ebé sai polémika iha públiku. Iha inísiu, STAE hatudu de’it rezultadu iha sira nia edifísiu no fahe de’it ho RTTL, la’os ba média independente sira. STAE mos la hatudu votus ba kada partidu bazeia ba munisípiu. Observador nasionál ho internasionál barak kestiona ida ne’e, e depois STAE fo sai rezultadu diretamente ba públiku. Iha mos problema upload rezultadu ba internet, no xefe STAE esplika katak problema internet maka halo prosesu upload falla. Maske FM ladun fiar STAE koko atu manipula prosesu votasaun, públiku barak preokupa STAE “politiza” prosesu eleisaun. Nune’e mos Prezidente Horta deklara ba públiku katak governu tenke loke investigasaun no kestiona STAE nia imparsialidade.
Ikus liu, FM observa problema tékniku ne’ebé akontese durante prosesu votasaun, hanesan falta tinta no buletin vota (sédulas de votasaun) iha sentru votasaun balun. Ema balun tenke hein to’o tinta no buletin mai tan antes ka depois vota, ne’ebé prevene sira halo atividade seluk. Ema balun deside atu la vota tanba sira tempu la iha atu hein.
Konkluzaun no rekomendasaun sira
FM kontente katak Timor-Leste konsege hala’o eleisaun ho dame no nível partisipasaun ne’ebé a’as. Karik governu ne’ebé estável mosu, bele aselera dezenvolvimentu, signifika katak eleisaun ne’e susesu bo’ot. Maske nune’e, problema tékniku akontese ne’ebé hatudu autoridade estadu nia limitasaun no mos hamosu pergunta liga ho politizasaun administrasaun estadu. Aleinde ne’e, FM preokupa kona-bá PNTL nia fallansu atu implementa regra kampaña, no oinsá ida ne’e implika ba kestaun Estadu de Direitu iha Timor-Leste. Ami espera katak polítika na’in sira sei konsidera ami análise ida ne’e, no esforsa maka’as hodi garante katak membru estadu hotu sei komprende no tuir regra, prosedimentu no lei hotu.
Atu haforsa seguransa eleisaun, masimíza partisipasaun polítika, no haforsa governasaun no lei, FM fo rekomendasaun balun hanesan tuir mai:
- FM nota katak debate iha televizaun la’o iha oras servisu. Ida ne’e esklui ema barak, liu-liu ema ne’ebé servisu no estuda. Ami asume mos katak ema barak para sira nia atividade atu bele hare’e debate, no ida ne’e fo impaktu ba ema nia produtivdade. FM sujere di’ak liu hala’o debate polítika sira iha kalan bainhira maioria populasaun deskansa iha uma.
- Estadu tenke dezeña eleisaun atu masimiza partisipasaun no minimza interupsaun ba atividade sósio-ekonómiku sira seluk. Pasu importante ida maka estadu tenke loke sentru paralelu hodi fasilita ema vota iha sira nia hela fatin atuál. Iha nasaun modern, sentru votasaun loke husi dadér to’o kalan hodi fasilita ema atu vota antes ka depois servisu. FM sujere iha futuru eleisaun tenke akontese iha loron servisu, no sentru votasaun tenke loke to’o kalan, atu nune’e traballadór sira bele vota antes ka depois oras servisu.
- Fallansu tékniku ne’ebé akontese iha prosesu kontajen votus hatudu katak esensiál tebes atu hadia infraestrutura liga ho telekomunikasaun no sistema dijitál sira. Maske Timor-Leste restora independénsia liu tinan rua-nulu (20) liu ba, ita seidauk liga ba rede internet global ne’ebé lais liu. Tanba ne’e, maioria povu no organizasaun sira depende ba internet mobil ho kualidade ne’ebé la adekuadu. FM espera governu foun sei esforsa atu aselera planu atu lori fiu fibra ótika mai Timor, no asegura katak sidadaun, kompañia ho organizasaun hotu bele asesu ba internet ne’ebé ho kualidade no kustu ne’ebé razaoável.
- FM hare’e PNTL falla atu implementa regra kampaña hatudu katak sistema no regra formál sira la refleita prátika loron-loron ne’ebé eziste iha estadu no sosiedade Timor-Leste. Asuntu ne’e kompleksu tebes no liga ho fatór oi-oin, hanesan Timor nia nível dezenvolvimentu sósial no ekonómiku, nível eduksaun iha populasaun no kultura institusionál ne’ebé domina husi “Regra Akordu” (Rule of the Deal) duke Estadu de Direitu (Rule of Law). FM komprende katak imposível atu rezolve kestaun ne’e agora, maibé ami espera lidér polítiku sira sei hatudu ezemplu di’ak, no tuir Lei sira ne’ebé en vigor, no mos asegura katak membru partidu no governu hotu ne’ebé la tuir Lei tenke sofre konsekuénsia ruma.