Militarizasaun Servisu Nasional Inteligênsia no Utilizasaun Armas Hakanek Mane ida ho Kondisaun Grave iha Tilomar-Covalima

Militarizasaun Servisu Nasional Inteligênsia no Utilizasaun Armas Hakanek Mane ida ho Kondisaun Grave iha Tilomar-Covalima post thumbnail image

Foto: Internet

Fundasaun Mahein, 3 Maiu 2024

Komunikadu Imprensa

Militarizasaun Servisu Nasional Inteligênsia no Utilizasaun Armas Hakanek Mane ida ho Kondisaun Grave iha Tilomar-Covalima 

Introdusaun

Iha loron 1 Maiu 2024 kalan tuku 10:20, membru FALINTIL-Força de Defesa de Timor-Leste (F-FDTL) ida ne’ebe destaka iha Serviço Nacional de Inteligência (SNI) ho armas tiru kanek mane ida iha Aldeia Wetaba, Suku Beiseuk, Postu Administrativu Tilomar, Munisípiu Covalima. Tuir kronolojia akontesimentu ne’ebe Fundasaun Mahein (FM) rekolla, iha loron 1 Maiu 2024 kalan tuku 10:20 komunidade sira ne’ebe tuir hela reza kalan nian no sei tuur hela iha estrada hemu tua haree kareta ida ho tipu Hilux kor metan la iha sapa matríkula tula feto ida ho diresaun atu ba Salele. Nune’e komunidade balu telefone tuir feto ne’e. Derepente mane ne’e fila kareta no husu tuir ba jovem sira ne’ebe tuur hela iha estrada no jovem sira tenta atu foti ka hadau feto ne’ebe tula iha kareta. Ho nune’e, mane ne’ebe lori kareta refere tiru hasoru kedas jovem sira ne’ebe tuur iha estrada no tiru kona jovem mane ida iha nia kotuk laran no borus ba nia kabas. Nune’e mos halo agresaun fízika hasoru ema ho difisiente ida hetan tohar.

Ho akontesimentu ne’e komunidade sira serku tiha mane ne’e no identifika katak mane refere ho inisial GSC, Postu Subtenente nu’udar membru F-FDTL ne’ebe destaka iha SNI no servisu iha postu fronteira Munisípiu Covalima. Vítima jovem mane ne’e ho naran inisial EC ho idade 24 anos, hela iha Aldeia Wetaba, Suku Beiseuk, Postu Administrativu Tilomar, Munisípiu Covalima. Hosi akontesimentu ne’e vítima hetan kanek grave no lori kedas ba Hospital Suai hodi hetan tratamentu no transporta ona ba Hospital Nacional Guido Valadares (HNGV) – Díli kontinua halo tratamentu tambá kanek grave.

Hosi akontesimentu ne’e FM hakarak partilla nia observasaun sira ligadu ho servisu inteligência nian ka SNI nia lalaok kona-ba polítika, lideransa no jestaun organizasional no utilizasaun armas de fogo iha SNI.

Reforma SNI slogan deit

Iha tinan ida liu ba Presidente Repúblika kestiona katak Governu militariza SNI tambá Governu nomeia ofisial superior F-FDTL ida maka lidera SNI hanesan Diretor-Geral. Nune’e mos iha inísiu IX Governu Konstitusional simu pose iha loron 1 Jullu 2023, diskursu Primeiru-Ministru nian kontinua kestiona asuntu ne’e “militariza servisu inteligênsia/SNI”, ho ida ne’e Programa Governu nian sei reforma no reestrutura SNI. Tambá Prezidente Repúblika no Primeiru-Ministru iha ona preconceito kona-ba lideransa SNI nian. Nune’e programa reforma no reestrutura SNI maka IX Governu troka deit lideransa SNI. Ikus mai programa reforma no reestrutura SNI hanesan slogan deit no la tuir padraun sira reforma servisu inteligênsia nian.

Militarizasaun SNI no dupla funsaun

Maske Prezidente Repúblika no Primeiru-Ministru preokupa kona-ba Ofisial Superior F-FDTL ida nomeia ba Diretor-Geral SNI hanesan militarizasaun ba servisu inteligênsia. Maibe iha IX Governu Konstitusional nia mandatu númeru ka pesoal militar F-FDTL ne’ebe destaka iha SNI hetok kontinua aumenta. Tuir monitorizasaun FM nian identifika katak iha membru F-FDTL na’in hitu [7] destaka iha SNI no tuir planu sei halo tan rekizisaun ba Komandu F-FDTL hodi aumenta pesoal ka membru F-FDTL hodi destaka iha SNI. Kazu atual destakamentu membru F-FDTL iha SNI, FM nota katak kolokasaun sira la halo tuir regra no prosedementu sira ne’ebe estabelese iha Lei SNI nian. Tuir dispozisaun n.o 2 artigu 14 Dekretu-Lei n.o 3/2009 de 15 de Janeiro, Serviço Nacional de Inteligência, kona-ba kuadru pesoal SNI nian, kargu diresaun no xefia nomos kuadru tékniku sira bele integra membru F-FDTL, Polícia Nacional de Timor-Leste (PNTL) no espesialista sivil sira.

Maibe destakamentu membru F-FDTL iha SNI koloka hotu ba postu fronteira terrestre, portu no aeroportu nu’udar informador SNI nian iha postu hirak ne’e. Postu sira ne’ebe SNI koloka membru F-FDTL maka hanesan postu fronteira terrestre Oe-cusse, Maliana – Bobonaro no Mota Masin – Covalima, Portu Tibar no Aeroportu Internasional Presidente Nicolau Lobato.

Iha sorin seluk, kolokasaun membru F-FDTL iha postu fronteira terrestre hosi SNI dupla deit funsaun no tarefa sira ne’ebe Komandu F-FDTL koloka tiha ona membru F-FDTL iha postu fronteira sira no Divizaun Informasaun F-FDTL nian. Signifika katak ita gasta rekursu barak ba asuntu ka servisu ne’ebe hanesan.

Utilizasaun armas

Tuir dispozisaun alínea a) artigu 18 Dekretu-Lei n.o 3/2009 de 15 de Janeiro, Serviço Nacional de Inteligência, aleinde hetan direitu sira ne’ebe konsagra iha Estatutu Funsaun Públiku nian maibe hetan mos direitu sira seluk ne’ebe SNI tenke fornese hanesan simu preparasaun espesifiku antes hala’o funsaun servisu inteligênsia.

FM nia monitorizasaun membru F-FDTL ne’ebe destaka iha SNI la ho preparasaun ne’ebe di’ak hosi SNI bainhira sira hala’o funsaun sira servisu inteligênsia nian tuir dispozisaun alínea a) artigu 18 Dekretu-Lei n.o 3/2009 de 15 de Janeiro, Serviço Nacional de Inteligência. Maibe lideransa SNI nian ho deit despacho ida koloka hotu membru F-FDTL ba postu fronteira sira. Haluha tiha katak servisu inteligência nia natureza, atribuisaun, kompetênsia no limite sira, diferente ho forsa seguransa sira seluk hanesan F-FDTL no PNTL.

Iha kazu utilizasaun armas, maske SNI iha direitu uzu no fortes armas de fogo (alínea b artigu 18 Dekretu-Lei n.o 3/2009 de 15 de Janeiro, Serviço Nacional de Inteligência). Maibe SNI rasik la iha prosedementu legais sira ne’ebe regula kona-ba utilizasaun armas de fogo nomos regulamentu sira ne’ebe regula destakadu sira hosi F-FDTL no PNTL bainhira destaka ho armas de fogo. Tambá la iha regulamentu espesifiku hodi regula utilizasaun armas de fogo iha SNI, nune’e destakadu sira hosi F-FDTL no PNTL mai ho armas sai deskontroladu no atua fora hosi regras no prosedementu sira servisu inteligênsia nian. Hanesan daudaun ne’e akontese iha Postu Fronteira Terrestre Covalima.

Iróniku liu-tan lideransa SNI nia antesedênsia envolve iha kazu armas ilegais ne’ebe akontese iha inisiu tinan 2023 no liu ona tinan ida to’o agora kazu ne’e iha nonok nia laran. Oinsa lideransa SNI ne’ebe la iha integridade bele kontrola kona-ba utilizasaun armas de fogo iha SNI?

SNI sei fase liman ba kazu tiru joven iha Tilomar-Covalima

Kazu membru F-FDTL destaka iha SNI ne’ebe tiru kanek jovem ida iha Tilomar-Covalima, lideransa SNI nian sei fase liman tambá la iha regulamentu espesifiku ruma regula kona-ba membru PNTL ka F-FDTL ne’ebe destaka iha SNI, bainhira envolve iha kazu disiplinar ka kriminal. Bele sai polêmika entre lideransa F-FDTL no SNI. Tambá Komandu F-FDTL hatene katak nia membru sira destaka iha SNI tuir dispozisaun n.o 2 artigu 14 Dekretu-Lei n.o 3/2009 de 15 de Janeiro, Serviço Nacional de Inteligência. Maibe SNI koloka tutan membru F-FDTL sira iha postu fronteira terrestre, portu no aeroportu fora hosi n.o 2 artigu 14 Dekretu-Lei n.o 3/2009 de 15 de Janeiro, Serviço Nacional de Inteligência nia haruka.

FM fiar katak kazu tiru jovem ida iha Tilomar-Covalima sei assume tomak hosi Komandu F-FDTL. Tambá SNI rasik to’o agora la iha regulamentu espesifiku ruma no mekanismu legais seluk hodi trata asuntu ne’e. SNI rasik mos, kazu disiplinar ne’ebe envolve membru SNI (funsionáriu permanente no kontratadu sira) halo tuir deit Estatutu Disiplinar Funsaun Públiku nian. Bainhira kazu disiplinar halo tuir Estatutu Disiplinar Funsaun Públiku, lideransa SNI nian sei fase liman tiha ba membru F-FDTL ne’ebe envolve kazu disiplinar ka kriminal. Nune’e kazu tiru jovem ida iha Tilomar-Covalima tenke asume hosi Komandu F-FDTL. Maske SNI maka koloka no jere membru F-FDTL sira ne’ebe koloka iha postu fronteira sira.

Rekomendasaun

  1. Rekomenda ba Parlamentu Nasional liu hosi Konsellu Fiskalizasaun Sistema Nasional Inteligênsia no Komisaun B halo fiskalizasaun urgente ba SNI hodi haree fila-fali destakmentu sira hosi membru F-FDTL no PNTL iha SNI tambá la halo tuir n.o 2 artigu 14 Dekretu-Lei n.o 3/2009 de 15 de Janeiro, Serviço Nacional de Inteligência. FM sujere mos inkeritu parlamentar ida ba SNI kona-ba ninia funsionamentu, lideransa no jestaun no utilizasaun armas de fogo.
  2. Rekomenda ba Governu liu hosi Primeiru-Ministru aselera programa reforma ba SNI ne’ebe temi iha Programa IX Governu nian, nune’e SNI servisu tuir lei no prosedementu sira hodi hametin profesionalismu servisu inteligênsia nian.
  3. Rekomenda ba Ministériu Defeza, Ministériu Interior, Komandu F-FDTL no PNTL presiza haree fila-fali kolokasaun membru sira iha SNI no bainhira halo kolokasaun tuir deit dispozisaun n.o 2 artigu 14 no alínea a) artigu 18 Dekretu-Lei n.o 3/2009 de 15 de Janeiro, Serviço Nacional de Inteligência.
  4. Rekomenda ba Komandu F-FDTL no servisu investigasaun aselera prosesu investigasaun ba kazu membru F-FDTL ida ne’ebe destaka iha SNI no koloka iha postu fronteira terrestre Munisípiu Covalima ne’ebe tiru jovem ida iha Tilomar-Covalima ho sériu, transparência ho akontabilidade.
  5. Rekomenda ba Provedoria Direitos Humanos no Justisa (PDHJ) tau matan ba kazu membru F-FDTL ne’ebe koloka iha SNI tiru jovem ida iha Tilomar-Covalima, hodi assegura katak prosesu ne’e la’o ho transparente no ho akontabilidade, nomos garantia direitos humanos sidadaun sira nian hanesan vítima hosi autoridade seguransa nia asaun.

Atu hetan informasaun kle’an halo favor kontaktu:

Fundasaun Mahein

Email: direktor.mahein@gmail.com

Telemovel: (+670) 7831 6075

Website: www.fundasaunmahein.org

 

Leave a Reply

Your email address will not be published.

Related Post