imajen: PNTL
Objetivu husi blog badak ida ne’e atu konvida publiku hodi involve iha diskusaun hodi komprende ho kle’an konaba “Papel Feto iha Paz no Seguransa iha Timor-Leste: Partisipasaun Polisia, Dezafiu, no Avansa Institusional.” Fundasaun Mahein (FM) buka atu loke debetes ida konaba oinsa feto sira nia kna’ar iha polisia Timor-Leste evolui maka’as iha tempu naruk nia laran. Iha ne’ebe feto sira uluk limitadu liuliu ba kna’ar rezerva no administrasaun nian, ohin loron sira envolve beibeik iha responsabilidade operasional nian ho tipu oioin, hanesan polisiamentu komunitariu, investigasaun, patrullamentu, no asume papel lideransa nian. Mudansa pozitivu ida ne’e refleta rekonesimentu ida ne’ebe buras daudaun, tantu iha PNTL nia laran no mos iha sosiedade nia let, katak feto sira nia kontribusaun dook liu-ona funsaun administrativa tradisional nian. Sira nia partisipasaun ne’ebe habelar hametin forsa polisia nia abilidade atu hatan ba nesesidade oioin komunidade nia let, hasa’e efikasia operasional, no hadia relasaun ho publiku. Abilidade eksselente sira ne’ebe feto sira lori ba, partikularmente iha komunikasaun no de-eskalasaun konflitu, importante tebes ba harii dame no ba harii konfiansa iha sosiedade pos-konflitu.
Maski iha progresu ida ne’e, feto sira nafatin ladun hetan reprezentasaun iha forsa polisia Timoroan nia. To’o 2022, feto sira kompostu deit besik pursentu 15 husi forsa polisia total, ho proporsaun ki’ik liu besik pursentu 10 ne’ebe okupa pozisaun sira ho ranking aas liu. PNTL nia Estratajia Jeneru foun (2024-2028) iha objetivu atu hasa’e partisipasaun feto nian ba pelumenus porsentu 18 to’o 2028 no atu hasa’e partisipasaun feto sira nian iha kna’ar lideransa nian ba porsentu 20, hodi rekonese importansia estratejia igualdade jeneru nian hodi hametin instituisaun PNTL. Polisia feto sira nia kapasidade uniku, inklui maneja kazu sensivel sira ne’ebe envolve grupu vulneravel sira no promove polisiamentu ne’ebe responde ba jeneru, maka importante tebes hodi harii konfiansa komunidade nian no hasa’e dezempenamentu Institusaun Polisia. Esforsu sira ne’e kontinua la’o daudaun atu rekruta tan feto sira ho alvu mínimu pursentu 30 iha rekrutamentu sira iha futuru, hodi halo serbisu polisia sai inkluzivu liutan no refleta ba sosiedade oin-oin iha Timor-Leste.
Papél no Responsabilidade Xave
Ofisial polisia feto sira iha Timor-Leste hala’o papel importante tebes iha area espesializada sira ne’ebe envolve feto, labarik, no grupu vulneravel sira, iha ne’ebe sira nia prezensa hasa’e konfiansa, sensibilidade, no manejamentu efetivu ba kazu violénsia bazeia ba jéneru no protesaun sosiál. Sira nia envolvimentu hametin forsa polisia nia neutralidade jeneru no profisionalizmu, for kontribusaun maka’as ba apoiu komunidade no serbisu sosial ne’ebé luan liu. Aleinde ne’e, ofisiál feto sira envolve ativamentes iha lideransa no programa formasaun sira ne’ebe sentradu iha direitus umanus no padraun etika nian, hodi hametin organizasaun polisia nia kapasidade atu serbi nesesidade oioin komunidade nian ho justisa no respeitu.
Enkuantu Timor-Leste halo hela preparasaun ba integrasaun ba ASEAN iha fulan Outubru 2025, ofisial polisia feto sira hein atu asumi kna’ar ne’ebe habelar iha kooperasaun rejional no inisiativa sira konaba asuntu seguransa. Sira bele partisipa iha mekanizmu ASEAN nian ne’ebe kombate krimi transnasional hanesan trafiku umanu, violensia domestika, no protesaun labarik sira, iha ne’ebe polisiamentu ne’ebe sensivel ba jeneru maka krusial tebes. Adisionalmente, sira nia envolvimentu iha formasaun no advokasia politika ne’ebe lidera husi ASEAN sei promove igualdade jeneru no inkluzaun sosial iha rejiaun tomak, ho ida ne’e, sei hasa’e Timor-Leste nia kontribuisaun ba enkuadramentu polítika-seguransa no sosio-kultural ASEAN nian no hatudu kompromisu nasaun nian ba profisionalizmu no direitus umanus iha aplikasaun lei rejional nian.
Kontribuisaun no Vantajen
Ofisial polisia feto sira hala’o papel importante ida iha polisiamentu komunitariu liuhusi utiliza sira nia matenek interpesoal ne’ebe maka’as no sira nia abilidade atu harii konfiansa iha komunidade nia laran. Sira nia prezensa hasa’e komunikasaun entre polisia no publiku, ne’ebe importante tebes, iha ne’ebe harii fila-fali koezaun sosial no restaura konfiansa publiku nian iha instituisaun sira sai nafatin prioridade prinsipal. Konaba ida ne’e, Fundasaun Mahein emfaze katak dala barak ofisial polisia feto sira maneira resolve konflitu ho empatia no pasiensia, hodi rezulta iha rezolusaun konflitu ne’ebe efetivu liu sein presiza uza forsa ne’ebe demaziadu. Aprosimasaun sira ne’e laos deit hadia seguransa publika, maibe mos haburas imajen ida ne’ebe pozitivu liu konaba forsa polisia, hodi enkoraja kooperasaun no envolvimentu boot liutan husi komunidade.
Aleinde ne’e, iha ofisial polisia feto sira iha polisia hadia manejamentu ba krimi sira ne’ebe sensivel ba jeneru, hanesan violensia domestika no abuzu seksual, kestaun sira ne’ebe kríiiku nafatin iha sosiedade. Sira nia envolvimentu ajuda hamenus diskriminasaun jeneru iha instituisaun polisia nia laran no komunidade husi aspeitu luan liuhusi hatudu igualdade jeneru no inkluzividade. Ofisial feto sira fornese opsaun ida ne’ebe seguru liu no amigabel tebes ba vitima sira atu relata krimi, nune’e aumenta konfiansa iha aplikasaun lei no garante katak kazu delikadu sira hetan atensaun no sensibilidade ne’ebe sira presiza. Jeralmente, integrasaun ofisial polisia feto sira hametin esforsu polisiamentu komunitariu, hodi kontribui ba estabilidade sosial no justisa iha Timor-Leste.
Dezafiu sira ne’ebe hasoru
Ofisial polisia feto sira hasoru dezafiu signifikativu ne’ebe maka iha abut iha diskriminasaun no estereotipu jeneru ne’ebe maka maka’as tebes. Tradisionalmente, papel polisiamentu nian sira hare hanesan maskulinu, no feto sira dala barak tenke adopta karakteristika “maskulinu” sira atu bele hetan atensaun seriu no hetan asesu ba kna’ar operasional sira ne’ebe signifikativu. Ida ne’e limita sira nia kna’ar oioin ne’ebe sira hetan ona fiar, hodi limita barak ba kna’ar administrativu ka kna’ar sira ne’ebé ladun hare hetan. Normamente kultural sira ne’ebe maka prevalesa sublina papel jeneru tradisional sira ne’ebe maka fo prioridade ba feto sira nia responsabilidade domestika, hodi halo susar ba ofisial polisia feto sira atu hala’o nia kna’ar polisia nian ne’ebe maka ezijente laho hasoru rezistensia tantu iha serbisu fatin no iha sira nia komunidade nia let.
Aleinde ne’e, ofisial polisia feto sira iha Timor-Leste hasoru beibeik asediu seksual iha servisu fatin no hetan mentorizasaun ka apoiu organizasional ne’ebe la sufisiente, ne’ebe estraga sira nia dezenvolvimentu profisional no moris diak. Preokupasaun sira konaba seguransa maka obstaklu boot tanba natureza violentu no dezafiante husi serbisu polisia nian, ne’ebe maka komplikadu husi hanoin sosiedade nian katak polisia feto sira karik la apropriadu ba serbisu sira iha lina oin. Barreira sira ne’e hamutuk kria ambiente ida iha ne’ebe feto sira iha aplikasaun lei nian, luta atu afirma sira nia prezensa, avansa sira nia kareira, no kontribui tomak ba esforsu seguransa publika nian. Atu rezolve kestaun sira ne’e presiza politika sira ne’ebe fo alvu ne’ebe promove igualdade jeneru, fornese sistema apoiu ne’ebé regorozu, no dezafia persesaun kultural restritivu iha forsa polisia no sosiedade tomak.
Apoiu Institusionál no Sosial
Progresu signifikativu halo tiha ona iha nivel institusaun no sosial hodi promove igualdade jeneru no feto nia partisipasaun, partikularmente iha polisiamentu no foti desizaun nian. Padraun rekrutamentu sira ne’ebe sensivel ba jeneru hetan prioridade ba beibeik hodi inklui feto sira iha papel lideransa nian, ne’ebe refleta kompromisu nasional luan liu ba integrasaun jeneru nian hanesan trasa iha planu estratejia sira, hanesan Planu Dezenvolvimentu Estratejia Nasional 2011–2030 no Planu Asaun Nasional konaba Feto, Paz, no Seguransa. Departamentu dedikadu sira hanesan Sekretáriu Estadu ba Igualdade no Inkluzaun (SEI) foka ba rezolve kestaun feto no labarik sira nian, ne’ebe hetan apoiu husi mekanizmu sira ba orsamentu jeneru no kapasitasaun iha ministeriu sira hotu.
Midia iha papel krusial hodi forma persesaun pozitivu sira no enkoraja feto sira nia partisipasaun, enkuantu enkuadramentu internasional sira no matadalan manutensaun paz nian reforsa protesaun ba ofisial polisia feto, no promove pratika sira ne’ebe responde ba jeneru iha mediasaun konflitu. Maski iha dezafiu boot hanesan taxa violensia bazia ba jeneru ne’ebe aas tebes no sub-reprezentasaun iha kna’ar superior sira, Timor-Leste lidera nafatin iha rejional konaba reprezentasaun politika feto nian, ho kadeira parlamentar liu tersu ida ne’ebe feto sira kaer no numeru ne’ebe aumenta iha pozisaun ministerial no lideransa lokal sira. Ho ida ne’e antijie tiha ona aprosimasaun olistiku ba igualdade jeneru iha setor seguransa no governasaun nian.
Konklusaun
Feto sira nia partisipasaun ne’ebe aumenta ba beibeik iha PNTL nian reprezentasaun sai tiha ona mudansa transformativu ida ba instituisaun aplikasaun ba lei nian ne’ebe inkluzivu liu, efikas, no responsivu ba jeneru. Ofisial polisia feto sira lori forsa uniku liuhusi sira nia abilidade komunikasaun, empatia, no matenek atu maneja kazu sensivel sira, ne’ebe kontribui signifikante ba konfiansa komunidade no koezaun sosial iha sosiedade pos-konflitu. Sira nia envolvimentu ne’ebe buras iha kna’ar operasional, papel lideransa nian, no inisiativa kooperasaun rejional nian, hanesan Timor-Leste nia adezaun ba ASEAN ne’ebe sei mai, enfaze funsaun kritikal ne’ebe feto sira hala’o laos deit iha hasa’e seguransa ba publika maibe mos iha promosaun direitus umanus no inkluzaun sosial iha kuadru ne’ebe luan liutan iha prosesu dezenvolvimentu no seguransa nasional nian.
Maski iha ona avansa ne’ebe signifikativu, maibe dezafiu signifikativu sira sei regista nafatin, ne’ebe maka iha abut ho sa’nak iha estereotipu jeneru tradisional nian, barreira kultural sira, no adversidade sira iha servisu fatin ne’ebe maka difikulta polisia feto sira nia integrasaun tomak no progresaun kareira iha polisia.
