HAK/ Asuntu: Kondisaun Direitu Umanus iha Covalima no Bobonaro // Human Rights Situation in Covalima and Bobonaro

15 Fevereiru 2010
Exelentisimu:

Sr. Kay Rala Xanana Gusmao
Primeiro Ministro – Governo IV Konstitusional
Republica Democratico de Timor-Leste
CC: Kopia surat ne’e hato’o mos ba:
1. Sua Exelensia Presidente da Republica, Sr. Jose Ramos Horta

2. Sua Exelensia Presidente Parlamento Nasional, Sr. Fernando “Lasama” de Araujo

3. Exmo. Xefi Bankada Parlamentar

4. Exma. Ministra Solidaridade Sosial, Sra. Maria Domingas Fernandes Alves

5. Exmo. Secretario Estado da Siguranca, Sr. Francisco Guterres

6. Exmo. Secretario Estado da Defesa, Sr. Julio Tomas Pinto

7. Exmo. Comandante Geral da PNTL, Sr. Longuinhos Monteiro

8. Exmo. Comandante F-FDTL, Moijor General Taur Matan Ruak

9. Publiku liu husi meius komunikasaun sosial

Asuntu: Kondisaun Direitu Umanus iha Covalima no Bobonaro
Exmo Primeiro Ministro,
Situasaun fatin balu iha Distritu Bobonaro no Covalima hanesan publika husi meius komunikasaun sosial foin dadauk ne’e kona-ba operasaun PNTL nebe lidera direitamente husi Comandante Geral, Sr. Longuinhos Monteiro ba grupu “Ninja”, halo hakfodak no dada-atensaun ema barak.

Nudar organizasaun nebe servisu ba direitu umanus senti prekupadu mos situasaun nebe publika kona-ba distritu rua ne’e, liuliu kona-ba kondisaun direitu populasaun sira atu moris hakmatek. Tanba moris hakmatek nudar direitu umanus ida, nebe sai nudar obrigasaun ba orgaun kompetenti estadu – liuliu PNTL (Polisia Nasional Timor-Leste) atu bele garanti povu bele moris hakmatek duni. No reasaun husi PNTL hodi atua ba situasaun ne’e, ami bele konsidera nudar kumprimentu orgaun estadu ba direitu povu. No atu asegura atuasaun PNTL bele duni restoura kondisaun direitu umanus ba siguransa no laos hamosu situasaun kontrariu, maka husi ami nian organizasaun mos haruka ekipa ida hodi halao observasaun kondisaun direitu umanus iha distritu rua ne’e.

Liu husi konfirmasaun ba autoridadi komunitariu no governantes lokal, vitima ka suspeitu balu, membru komunidadi balu, nomos observasaun direitamente ba situasaun iha fatin sira nebe mensiona ezisti teror “ninja”, maka ami-nian ekipa konsege halibur

1 informasaun nebe merese hetan atensaun diak husi orgaun kompetenti sira hodi evita situasaun violasaun direitu umanus sai pior liu. 1. Rumores kona-ba “ninja”

Tuir informasaun nebe halekar husi meius komunikasaun-sosial (jornais balu & TVTL) katak iha distritu Bobonaro no Covalima akontese hela intimidasaun husi grupu nebe ho naran “ninja”. Iha tendensia atu asosia grupu “ninja” ne’e ho grupu krimi organizadu, nebe sistematikamenti halao intimidasaun ba populasaun iha distritu rua ne’e, liuliu tan ho distorsaun (halo-kleuk) ba informasaun nebe media balu halo, hodi hatudu imajen katak “operasaun grupu ninja halo violasaun sexual no rezulta ona vitima nain rua nebe ninja sira oho”.
Ho esperiensia nebe seidauk lakon kona-ba intimidasaun husi grupu milisia pro-Indonesia iha tinan 1999 no konfrontus horizontal bazeia ba rumores “lorosae – loromunu” iha tinan 2006 – 2007, halo populasaun sira lalais deit sai paniku, liu-liu tan ho prezenta no movimentu PNTL nebe ho farda verde no kilat boot iha populasaun nian let aumenta tan kondisaun paniku.

Tuir observasaun ekipa husi HAK katak, justru agora dadauk populasaun senti katak “grupu ninja” ne’e hanesan “Monstru-boot” ida. Tuir populasaun sira nebe ekipa HAK hasoru nomos autoridade balu dehan katak, desde uluk akontese duni aktu krimi balu ba populasaun balu, hanesan tuda uma iha kalan ka asalta ema hodi hadau sasan, maibe hahalok krimi sira ne’e laos hanesan krimi organizadu – liuliu tan ho motivasaun politiku hanesan uluk tinan 1999 ka 2006. Akontesimentu sira ne’e hanesan insidenti deit, no laiha ligasaun husi aktu iha fatin ida ba fatin seluk. Nune mos ezisti grupu hanesan CPD-RDTL ka grupu “bua-malus” iha fatin balu iha distritu rua ne’e, nebe dala ruma sira praktika atitude ruma nebe populasaun balu senti la konfortavel (irritável). Maibe hahalok husi grupu rua ne’e la hatudu tendensia organizadu hodi halo movimentu nebe intimida sistematikamenti ba populasaun tomak. Tuir autoridade komunitariu balu dehan katak dala ruma kazu sira ne’e mosu tanba problema falta de informasaun, problema pesoal ka ema sira ne’e balu komete krimi tanba problema kiak.

Husi parti seluk, autoridadi PNTL balu mos senti admiradu ho operasaun “kombate ninja”. Tuir sira katak, duranti ne’e sira seidauk simu keixa ruma nebe indika katak akontese krimi organizadu boot. Duranti ne’e akontese mak krimi baibain, no PNTL iha distritu rua ne’e konsege atua hodi kaptura no lori suspeitu ba tribunal. Maibe depois tribunal aplika Medidas Koazaun nebe kaman (Termos Identidade Residencia), no laiha kontinuasaun prosesu investigasaun ba suspeitu sira ne’e, laos responsabilidadi PNTL iha distritu, maibe ne’e kompete ba responsabilidadi Ministerio Publiku atu lidera prosesu investigasaun.

Click iha ne’e atu lei relatorio kompletu.

Srt Xanana situasi Suai Bbnr.pdf

1 thought on “HAK/ Asuntu: Kondisaun Direitu Umanus iha Covalima no Bobonaro // Human Rights Situation in Covalima and Bobonaro”

Comments are closed.

Related Post