Se Mak Sai Vitima Ba Lingua Iha Timor-Leste?

Perguntas ida ne’e karik imajinariu tebes. Maibe se mak bele responde perguntas iha leten? Governu ka se? Karik perguntas nafatin sai perguntas deit? Ka, perguntas ida ne’e koko dezafia ba ita hotu nia hanoin atu responde? Ida ne’e, persiza ita hotu nia hanoin lisuk. Tuir Fundasaun Mahein (FM) nia hare’e lingua sai nudar asuntu ida ne’ebe durante ne’e publiku konsidera dezafiu ida ba dezenvolvimentu Timor-Leste. Hahu rai lafaek ida ne’e restaura ninia independensia 20 Maiu 2002 to’o ohin loron, asuntu lingua sai mos nudar problema sosial ida, husi problema sosial sira seluk.

Liu husi primeiru governu konstituisonal ho primeira lejislasaun aprova ona lian Tetum no Portuges nudar lian official ba nasaun ida ne’e. No, lian Inglesh ou Melayu konsidera nudar lian servisu nian. Ida ne’e Konstituisaun Republika Demokratika Timot-Leste (RDTL) fo garantia, ne’ebe hakerek iha artigu 13 alinea 1 katak lian Tetum no Portuges sai nudar lian official ba rai ida ne’e. Karik ita hotu bele konkorda. Maibe mosu perguntas, razaun fundamental saida mak governu no parlamentu aprova lingua rua ne’e sai nudar lian official? No, tanba saida la uza tetum no Melayu ne’ebe maioria povu Timor-Leste hatene no kompriende? Karik, ne’e hanesan politika lideransa tuan sira atu nune’e bele ukun rai ida ne’e? Dala ruma nia resposta barak liu.

Ha'u nia lian ha'u nia rain. Foto husi Sapo.TL

Maibe, Iha biban ne’e, Fundasaun Mahein koko hare’e lingua ne’ebe dadaun sai preoukupasaun publiku mak Portuges no Inglesh karik. Husi lingua rua ne’e la signifika katak FM la konkorda ou la gosta atu aplika iha Timor-Leste maibe FM hare’e liu oinsa ninia desvantegen ba publiku ka povu Timor-Leste. Husi sikun lei nian, tuir FM nia hare’e katak durante tinan 11 konsidera halo ona ema wain ba wain sai viitima, liu-liu ema nurak sira. Tanba saida mak FM katak ema barak sai vitima ba lei iha timor-leste? Resposta ida mak karik mos lingua. Resposta simples ida. Maibe ne’e realidade ne’ebe akontese durante tempu ukun an ida ne’e.

Ezemplu ki’ik ida wainhira akontese krizi politika militar iha 2006, ema nurak sira barak mak komete krimi ne’ebe hikus mai sai kondenadu hodi tama prizaun Bekora no Gleno, buat sira ne’e mos ita bele katak iha ligasaun ho lingua. Tanba leis bar-barak ne’ebe iha la’os hakerek iha lingua Tetum ne’ebe halo ema barak susar atu kompriende katak wainhira halo asaun ida bele kondena nudar kriminozu. Agora, ba asuntu ne’e se mak sala? Governu ka povu? Ou se? Mai ita hanoin lisuk tok.
Iha 2010, Maijor Jeneral Taur Matan Ruak rasik halo ona protesta maka’as konaba lingua ne’ebe uza iha Tribunal hodi fo sentensa membru F-FDTL no Kiak ne’ebe sai kondenadu tanba komete krimi iha 2006. Jeneral fitun rua ne’e konsidera lingua portuges nudar dezafiu ida iha prosesu judisiariu nian hodi hasusar arguidu sira hodi defende an iha tribunal tanba arguidu sira laiha kapsidade atu komprende konaba lingua portuges no inglesh. Protesta ida ne’e ita bele sita katak lingua mos sai problema boot ida iha nasaun ida ne’e. Motivu protesta ne’e saida los? Nia koko atu defende nia membru F-FDTL? Ka, nia mos senti katak tebes duni lingua portuges ne’e sai mos biban ida atu kria dezentendementu entre governu no povu? Ida ne’e perguntas ida ne’ebe atu ita hotu tau iha ulun hodi fo nia hanoin lisuk.

Preoukupasaun seluk mos mai nadodon husi juventude, estudante no mestre sira. Tuir sira katak lingua portuges sai dezafiu boot ba sira atu hetan servisu, susar atu kompriende esplikasaun materia husi mestre sira ho lian portuges inklui mestre sira ne’ebe fo esplikasaun materia ba estudante sira. (le’e www.cjitl.org, 08-04-2011). Preoukupasaun ne’e persiza hetan atensaun ka lae? Karik iha, saida mak governu no Parlamentu Nasional sei halo? Ita hein resposta husi sira. FM koko liga ba resan seluk ne’ebe sai mos perioridade ba futuru dezenvolvimentu nasaun foun ida ne’e. karik ita hotu hatene hela, kada tinan-tinan juventude Timor-Leste maioria ne’ebe akaba eskola sekundaria deside hodi halo kontinusaun sira nia estudu nivel superior iha nasaun vizinu indonesa.

Ba ida ne’e sira laiha razaun seluk, razaun mak fasil lalais atu adapta lingua Melayu duke lian sira seluk, hanesan Portuges no Inglesh. Nomos kustu eskola iha Indonesia folin ladun karun kompara ho kustu eskola iha Portugal ka Australia ou Amerika. Wainhira siklu kuantidade juventude ne’ebe akaba lisensiadu ne’e barak mai husi Indonesia kompara ho nasaun seluk maka sei hamosu mos dezentedementu sosial iha nivel mediu (kaum intelektual) konaba lingua tanba estudante ne’ebe akaba eskola iha Indonesia susar atu hetan servisu tanba kriteria lingua portuges no Inglesh sai taka dalan ba sira. Sekuandu problema ida ne’e mak akontese bebeik, karik saida mak sei mosu iha Timor-Leste? Ne’e sorin ida.
Sorin seluk, aumenta pior liu tan wainhira Parlamentu Nasional iha fulan Marsu liu ba koko hahu ho plenaria ho lingua portuges maibe deputadu barak deside nonok no labele hao intervensaun ka hato’o argumentu ruma maske sira iha asuntu barak, problema nia hun mak lingua. Ita imajina tok. Sekuandu reprezentante povu ne’ebe servisu iha orgaun soberania nia deit susar ona atu koalia ho lingua portuges, oinsa ho povu bai-bain? (le’e STL online 24 Marsu 2011). No, ida ne’e se nia kulpa? Tanba saida mak uluk sira aprova lingua portuges sai nudar lian offisial maibe sira rasik lahatene? Husi hanoin hirak iha leten sai nudar sasukat ida hodi sukat ka metru katak lingua sai duni porblema sosial ida ne’ebe seriu iha rai ida ne’e.

Husi biban ne’e mos, FM hakarak liga oituan ba ba asuntu sosial seluk, hanesan dezempregu. Volume dezempregu ne’ebe aumenta tinan-tinan ne’e mos iha ligasaun ho lingua. Hanesan tuir estudu ka peskiza ne’ebe hala’o husi Sekretaria Estadu Formasaun Profesional no Empregu (SEFOPE), 2009-2010, konsege diskobre ona numeru dezempregu hamutuk rihun 600 resin iha Timor-Leste. Situasaun dezempregu ne’e sura husi idade tinan 15 ba leten. Maske husi numeru estudus ne’e seidauk klaru. Nomos tuir Avaliasaun Pobreza/Poverty Assessment estima hamutuk 43 % iha 2001, numeru ne’e iha probabilidade atu sai bo’ot liu to’o ohin-loron. No, tinan-tinan Timor oan hamutuk nain 15.000-20.000 mak tama iha merkadu servisu nian maibe mane 13% no feto 9% deit mak hetan ordenadu/salariu.

Tanba realidade ne’ebe iha, ohin loron juventude barak mak la iha abilidade bazika no formasaun, sira balun para tiha sira nia estudus durante tinan hirak konflitu nian molok ukun an. Kuran profisiensia iha lian nasional Portugés no iha lian servisu Inglés, hanesan impedimentu seluk ida wainhira sira hakarak hetan servisu ne’ebe mak selu diak liu iha governu ka organizasaun internasional sira. Numeru ida ne’e fo notas katak lingua mos sai dezafiu ba ema nurak sira iha Timor-Leste atu hetan servisu. Se hanesan ne’e, signifika katak ema nurak sira mak nudar vitima ba lingua ka lae? Karik nia resposta barak liu tuir ema ida-idak nia interpretasaun.

Tanba ne’e FM sujere katak governu persiza dezenvolve mos lian Tetum ne’ebe mos sai nudar lian offisial ka nudar identidade rai lafaek ida ne’e. FM mos konkorda tebes ho planu governu liu husi Konselhu Ministru hamutuk ho Institutu Nasional Linguistika (INL) hodi fo kapasitasaun lian Tetum ba ofisiais komunikasaun sosial governu nian ho objetivu atu fo sai komunikadu ka informasaun governu nia ba publiku. (lee www.timor-leste.gov.tl, 05-04-2011). Maibe governu mos keta haluha hodi dezenvole lian Tetum liu husi kusru ka treinamentu ne’ebe akumula mos ema nurak sira iha Timor-Leste ho gratuita. No, governu labele halo kriteria lingua portuges ka inglesh sai hanesan kriteria uniku atu ema bele hetan servisu. Ikus liu, FM hakarak husik hela tan pergutas balun ba ita tomak katak lingua sai duni problema sosial iha nasaun ida ne’e ka lae? Hein ita boot sira nia hanoin lisuk mos.