Fundasaun Mahein, 10 Jullu 2013
Komunikadu Imprenza
Liu husi Mahein Nia Lian Nu. 56 (Relatoriu kumpletu versaun Tetun, pdf) (English Version) halo analiza kona-ba Informasaun seitor siguransa no defeza iha Timor-Leste dalabarak ema identiku ho segredu Estadu. Maibe iha Timor-Leste seidauk iha difinisaun ida kona-bá segredu Estadu no hatur iha kuadru legal nasional ida, informasaun ka dokumentu ida ne’ebé públiku bele asesu no saida maka públiku labele asesu.
Buat hotu konsidera hanesan segredu Estadu, ikus taka ba públiku labele asesu, lolos povu tenki hatene no akompñia prosesu sira ne’ebé akontese iha seitor seiguransa no defeza nian. Wainhira iha relatoriu ruma husi organizasaun sosiedade sivil, hafoin Governu halo auto-defeza no rejeita informasaun hirak ne’ebé deskreve iha relatoriu ne’e rasik. Ida ne’e hatudu Governu koloka organizasaun sosiedade sivil la’os ona hanesan parseiru Governu nian maibe opozisaun ba Governu.
Atitude hirak ne’e, hanesan pratika ignoransia ulun boot Estadu nian ba nia povu rasik, lolos povu tenki hatene informasaun sira ne’e tuir Konstituisaun RDTL artigu 40 haruka, direitu asesu ba informasaun. Kazu ne’ebé akontese, relatoriu ruma ne’ebé organizasaun sosiedade sivil rekomenda ba Governu, konsidera la los, la kompletu no ignora tiha rekomendasaun hirak ne’e. Maibe sai hanesan dezafiu ba organizasaun sosiedade sivil sira maka susar atu asesu dokumentu no susar atu konfirma informasaun ruma ho lideransa instituisaun siguransa no defeza nian.
Ironiku liu tan, informasaun ne’ebé konsidera hanesan segredu Estadu ne’ebé taka ba povu maibe media rai liur hatene no públika. Kazu ne’ebé akontese oras ne’e dadaun Governu iha ona komunikasaun intensivu ho PT Dirgantara Indonesia (PT DI) atu sosa aviaun rua ba forsa armada Timor-Leste ne’ebé fo sai iha portal detikfinance maibe povu iha Timor-Leste rasik la hatene. Sai hanesan pergunta, ida ne’e segredu ka taka ba povu?
Esperiensia lubuk ida ne’ebé Timor-Leste hakat liu, relasiona ho desizaun Governu nian la ho diskusaun no debate públiku ikus lori mos dezastre ba desizaun ne’e rasik. Tanba povu labele asesu informasaun hirak ne’e no konsidera hanesan segredu Estadu. Kazu hanesan sosa roo rua husi Xina ne’ebé lalais liu la ho debate ne’ebé kle’an, ikus implika mos planeamentu ne’ebé la kle’an mos hanesan portu temporariu ba Komponente Naval F-FDTL problematiku hela to’o agora, ironiku liu tan manutensaun ba roo ne’e rasik la klaru tanba doka la iha, signifika Governu la iha planu no estudu viabilidade antes sosa roo.
Rekomendasaun:
1. Rekomenda ba Governu presiza kria lei kona-bá asesu informasaun seitor siguransa no defeza nian ne’ebé bele difine informasaun saida maka povu presiza hatene no saida maka povu labele asesu hodi asegura povu nia direitu nu’udar konsagra tiha ona iha Konstituisaun RDTL.
2. Instituisaun siguransa no defeza presiza nakloke an ba sosiedade sivil hanesan parseiru Governu nian hodi kontribui dezenvolvimentu seitor ida ne’e nian.
3. Instituisaun siguransa no defeza presiza fortifika departamentu media no komunikasaun nian hodi dezamina informasaun hirak ne’e ba povu, asegura katak informasaun dezenvolvimentu seitor siguransa no defeza povu bele asesu no akompañia, nune’e bele kria debate ne’ebé konstrutivu.
Atu hatene kle’an liu kona-bá asuntu ne’e bele kontaktu:
Nélson Belo
Diretur Fundasaun Mahein
Website: www.fundasaunmahein.org
E-mail: nelson@fundasaunmahein.org
Tlp: +670 7737 4222
