Photo: INTERPOL/PCIC
Iha fulan Jullu nia rohan, operasaun internasionál entre ajénsia seguransa sira husi Timor-Leste, Singapura no ajénsia internasionál konsege hetan fila fali osan ho valór liu $40 milloens ne’ebé grupu kriminozu na’ok husi kompañia Singapura ida, iha krime ho tipu “Business Email Compromise”. Kriminozu sira opera iha Timor-Leste, no kria email no konta bankária falsu hodi bosok kompañia iha Singapura, nune’e sira konsege konvense kompañia atu haruka osan mai Timor-Leste duké haruka ba sira nia parseiru lolos iha Singapura. Kompañia sira dezkobre krime ne’e bainhira osan la tama hafoin loron balun. Kompañia sira hato’o keixa ba autoridade sira iha Singapura, no autoridade Singapura kontaktu ba INTERPOL. INTERPOL fó hatene ba autoridade sira iha Timor-Leste, depois autoridade Timor-Leste lansa operasaun ho naran “Operasaun NetClean 3M” hodi hetan fila fali osan no kaptura suspeitu sira.
Kolaborasaun ne’e envolve Polísia Sientífika no Investigasaun Kriminál (PCIC), Servisu Nasionál Intelijénsia (SNI), Anti-Scam Centre husi Singapura (ASC), ho INTERPOL, no hatudu importánsia kooperasaun internasionál hodi kombate krime finanseiru no sibernétiku (cyber-crime). Maibé, hanesan Fundasaun Mahein (FM) aviza kleur ona, akontesimentu ne’e mos hatudu klaru Timor-Leste nia vulnerabilidade ba krime sibernétiku, no nesesidade atu haforsa kapasidade ajénsia seguransa estadu nian atu bele detekta no prevene atividade hirak ne’e. Nune’e mos, kazu ne’e hatudu momo’os sistema kontabilidade nia frakeza, tanba sistema ne’e lolos tenke prevene atividades kriminál ne’e. FM hakerek artigu ida ne’e hodi analiza implikasaun husi kazu fraude email komersiál ne’e ba seguransa nasionál, no mos fó rekomendasaun balun kona-ba oinsá estadu bele haforsa nia kapasidade atu kombate krime finanseiru no sibernétiku.
Antes ita diskute kona-ba implikasaun husi kazu ne’e, FM hakarak klarifika termu tékniku balun ne’ebé sirkula iha públiku relasiona ho kazu ne’e. Ofisialmente kazu ne’e konsidera nu’udar “Business Email Compromise”, katak kriminozu konsege asesu ba kompañia nia komunikasaun elektronika, depois kriminozu manipula informasaun privadu hodi konvense parte seluk atu haruka osan ka fahe informasaun sensitivu ruma. Baibain kriminozu sira uza meius ida bolu “phishing” hodi komete krime ida ne’e, katak kriminozu kria email ka link falsu ne’ebé fasilita kriminozu sira asesu ba informasaun sensitivu. Dala barak, vítima fahe informasaun ho kriminozu tanba vítima fiar katak nia komunika hela ho nia parseiru, maske nia komunika hela ho kriminozu. Ou, kriminozu sira bele instala “malware” ka virus ba iha vítima nia komputadór atu bele asesu ba vítima nia sistema internál. Baibain ida ne’e akontese bainhira vítima rasik “klik” ba link falsu ida ne’ebé kriminozu mak haruka ba nia.
Tuir informasaun ne’ebé públika ona relasiona ho kazu ne’e, kriminozu sira uza métodu rua xave atu konvense Kompañia A (kompradór) atu haruka osan: kriminozu sira konsege loke konta bankária ida iha Timor-Leste, maibé uza fali naran kompañia fornesidór (Kompañia B); kriminozu sira mos kria email ida ne’ebé atu hanesan Kompañia B nia email, maibé troka de’it letra ida – sira troka “i” ba fali “l”. Depois kriminozu sira komunika liu husi email ida ne’e hodi husu ba Kompañia A atu haruka osan mai konta bankária foun iha Timor-Leste. Iha mos posibilidade katak kriminozu sira konsege asesu ba sistema internál ka komunikasaun privadu liu husi “hacking”, depois sira uza informasaun privadu ne’e hodi konvense Kompañia A katak sira koalia duni ho Kompañia B. Maibé, FM seidauk rona informasaun espesífiku kona-ba ida ne’e.
Rezultadu husi operasaun ida ne’e mak estadu akuza ona kriminozu sira envolve iha krime burla informatika no brankeamentu kapitais. FM hato’o parabens ba autoridade Timor-Leste, liu-liu PCIC ho SNI, tanba sira konsege responde lalais ba kazu ne’e. Bainhira autoridade simu informasaun husi INTERPOL, sira foti asaun imediata, hanesan hapara (“freezing”) $39 milloens iha konta bankária ne’ebé kriminozu sira mak loke. Autoridade mos konsege deskobre $3 milloens ne’ebé levanta ona husi banku. Iha atuasaun ne’e autoridade konsege kaptura suspeitu na’in sia (9), inklui ema estranjeiru na’in ha’at (4). Tuir informasaun ne’ebé públika ona iha média, sidadaun estranjeiru na’in ha’at ne’e hamutuk ho Timor-oan na’in ida sei iha sela detensaun polísia nian.
Hanesan PCIC rasik rekoñese ona, krime ne’e detekta hafoin kompañia Singapura sira foin hatene katak osan la to’o iha konta bankária Kompañia B nian. Autoridade sira iha Timor-Leste simu tiha informasaun husi INTERPOL, depois mak foti asaun hodi hapara konta bankária no kaptura suspeitu sira. Nune’e, maske autoridade Timor-Leste sira responde lalais bainhira sira hetan ona notifikasaun husi INTERPOL, kazu ne’e indika katak autoridade iha Timor-Leste la konsege detekta atividade ilegal sira ne’e até vítima sira hato’o keixa iha Singapura. Situasaun ne’e hatudu katak autoridade Timor-Leste nian sei menus kapasidade atu bele detekta no responde ba atividade krime finanseiru no sibernétiku ho independente.
Fatór xave seluk ne’ebé halo FM preokupa tebes maka kriminozu sira konsege loke konta bankária iha banku Mandiri uza Kompañia B iha Singapura nia naran. Nune’e kriminozu sira konsege konvense Kompañia A atu haruka osan. Ida ne’e signifika katak kriminozu sira konsege rejistu kompañia falsu iha SERVE uza Kompañia B nia naran ne’ebé rejistu ona iha Singapura. Depois kriminozu sira uza dokumentu rejistrasaun husi SERVE hodi loke konta bankária iha Mandiri; ou kriminozu sira kria de’it dokumentu kompañia falsu hodi loke konta bankária iha Mandiri. Realidade ida ne’e indika katak SERVE ka Mandiri, ka rua hotu, falla totál atu cek didi’ak dokumentus hodi prevene atividades fraude. Ou, a’at liu, ema ruma servisu iha instituisaun ne’e fasilita kriminozu sira. FM mos preokupa tebes kona-ba seguransa iha banku sira tanba kriminozu sira konsege levanta osan husi banku ho valór milloens de dolares durante periodu semana rua de’it.
Hanesan ita hotu hatene, kleur ona inefisiénsia no korrupsaun sai problema bo’ot iha administrasaun estadu. Tanba problema burokrasía ne’e, fasil atu selu ema “iha laran” hodi trata dokumentus. Dala barak nesesáriu atu selu, tanba bainhira ita la selu, susar atu hetan atendimentu di’ak. Karik ita la iha ema ruma iha laran, susar ka imposível atu trata dokumentu sira iha tempu badak. Ezemplu ida maka Governu seidauk bele normaliza prosesu atu hetan pasaporte; problema pasaporte ne’e hamosu “negósiu” iha laran, signifika sidadaun sira tenke selu ema hodi hetan atendimentu atu trata pasaporte.
Karik PCIC nia investigasaun ba kazu ne’e hetan provas katak ema ruma “iha laran” ajuda duni kriminozu sira, ne’e hatudu klaru oinsá politizasaun no “familiarizasaun” administrasaun estadu – iha ne’ebé funsionáriu sira la hetan pozisaun bazeia ba kapasidade maibé bazeia ba koneksaun pesoal ka partidu – ne’e loke dalan ba grupu kriminozu sira hodi hala’o sira nia atividades iha rai laran. Realidade atuál iha Timor-Leste mak instituisaun barak falla atu cek didi’ak no funsionáriu sira kontinua fasilita ema atu sosa dokumentus ofisiál. Situasaun ne’e refleita Timor-Leste nia kultura “informalidade”, iha ne’ebé instituisaun barak falla atu tuir regra no prosedimentu formál sira ho di’ak, inklui iha instituisaun estadu, setór privadu no organizasaun naun-governmentál sira. Kondisaun hanesan ne’e sei kontinua atrai grupu kriminozu sira ne’ebé mai ho interese atu komete fraude.
Tanba ne’e, maske ema barak hare’e kazu ne’e hanesan vitoria ida ba ajénsia seguransa iha Timor-Leste, FM preokupa katak kazu ne’e sai nu’udar lisaun bo’ot ba rede kriminozu sira. Aleinde ne’e, investidor sira iha rejiaun sei hare’e didi’ak kazu ne’e, liu-liu tanba krime ne’e rezulta husi instituisaun privada no públika sira nia fallansu atu cek didi’ak dokumentus ka funsionáriu ruma envolve direta iha krime. Frakeza hanesan ne’e la atrai de’it kriminozu sira, maibé dezmotiva mos investidor di’ak sira, tanba investidor lakohi investe iha rai ida ne’ebé regulamentu sei fraku hanesan iha Timor-Leste. Investimentu privadu ne’e esensiál no urjente tebes ba Timor-Leste nia dezenvolvimentu nasionál; tanba ne’e problema korrupsaun, inefisiénsia no informalidade la’os de’it buat ne’ebé halo ita nia ulun moras bainhira trata dokumentus – realidade maka fenómenu hirak ne’e ameasa seguransa nasionál.
Atu bele rezolve problema hirak ne’e, FM sujere Governu tenke foti asaun ne’ebé kompriensivu ba tempu naruk. Lidér sira mos tenke hatudu vontade polítika atu kombate nepotizmu, politizasaun no korrupsaun iha administrasaun públika. Hanesan FM diskute beibeik, atu halakon totál Estadu de Negósiu no transforma ba iha Estadu de Direitu, ne’e dezafiu bo’ot iha nasaun ida ne’e, tanba relasaun pesoal no partidu sei domina buat hotu, no ema barak kontinua ignora regra no prosedimentu formál sira. Kestaun informalidade, korrupsaun no nepotizmu ne’e kria implikasaun oi-oin ba luta kontra krime grave no organizadu, tanba ne’e FM sei públika artigu ketak atu diskute klean liu tan kona-ba asuntu ne’e.
FM identifika ona área balun ne’ebé ami hare’e presiza haforsa atu bele hametin Estadu nia kapasidade hodi detekta no kombate krime sibernétiku no fraude finanseiru. Primeiru, FM rekomenda tenke haforsa mekanizmu hodi detekta atividade ka transaksaun finanseiru ne’ebé la normál ka atípiku. Liu-liu tenke haforsa kapasidade instituisaun estadu nian ne’ebé ho papél atu kombate krime finanseiru, hanesan SNI, PCIC no Unidade Intelijénsia Finanseiru. Timor-Leste nu’udar membru Asia-Pacific Group on Money Laundering (APG), no grupu ne’e fó oportunidade atu hetan asisténsia téknika no treinamentu. Parseiru xave seluk iha luta kontra krime finanseiru no organizadu maka Austrália no Uniaun Europeia ne’ebé suporta ona inisiativa prevensaun krime organizadu no brankeamentu kapitál iha Timor-Leste. FM rekomenda Governu tenke aproveita oportunidade ne’ebé mai husi parsería sira ne’e ho diak.
Presiza mos haforsa regulamentu no fiskalizasaun instituisaun finanseiru komersiál hodi bele detekta atividades fraude ka kriminál sira. Primeiru, atu prevene kriminozu sira loke konta bankária, banku komersiál sira tenke koordena ho autoridade estadu ho papél rejista emprezáriu sira. Tenke mos halo cek obrigatóriu ba iha baze de dadus ka lista kompañia internasionál, atu nune’e kriminozu sira la bele rejistu kompañia iha Timor-Leste ho naran hanesan kompañia iha rai li’ur sein provas katak sira mak reprezenta duni kompañia estranjeiru ne’e. Karik seidauk implementa, tenke mos implementa sistema kontra brankeamentu kapitál hanesan Suspicious Activity Reports ho obrigatóriu. Estadu bele obriga banku sira atu fó treinamentu ba staf sira kona-ba prevensaun fraude nian.
Ikus liu, iha evidénsia katak Timor-Leste nia sistema imigrasaun ne’ebé la efisiente fasilita kriminozu estranjeiru sira atu hala’o sira nia atividade. Problema bo’ot maka Governu fó vistu “turizmu” ba ema rihun-ba-rihun kada tinan ne’ebé la’os turista. Problema ne’e mosu tanba regra burokrasía ne’e la lójiku, imigrasaun servisu neineik tebes bainhira prosesa vistu traballu no rezidénsia, no la iha vistu ho kategória seluk hodi fasilita ema atu halo servisu tempu badak ka atividades seluk. Tanba ne’e, ema barak tama mai Timor-Leste kada fulan no hetan vistu “turizmu”, maske sira nia intensaun atu halo atividade seluk. Ne’e difikulta tebes ba autoridade sira atu monitoriza ema estranjeiru sira iha rai laran no detekta ema ho intensaun atu komete krime ruma. FM sei disute klean liu tan kona-ba kestaun ne’e iha artigu ketak; maibé ami rekomenda ba Governu atu foti asaun hodi halo servisu imigrasaun efisiente no modernu. Nune’e bele asegura katak estranjeiru sira ne’ebé tama iha Timor-Leste hetan vistu ne’ebé los, no la presiza selu ema iha laran hodi hetan vistu.
Ita bele konsidera kazu fraude ne’e hanesan vitoria ida ba autoridade Timor-Leste nian. Maibé, kazu ne’e mos hatudu ita nia vulnerabilidade ne’ebé fasilita rede krime organizadu sira atu hala’o sira nia atividade iha rai laran. Tanba ne’e, presiza esforsu ne’ebé koordenada no kompriensivu atu hadia problema sira ne’e, inklui haforsa sistema monitorizasaun finanseiru, hadia sistema imigrasaun, aumenta koordensaun entre ajénsia estadu no internasionál, no haforsa parsería internasionál. Iha tempu hanesan, autoridade sira tenke rekoñese katak korrupsaun no inefisénsia buras iha administrasaun estadu, hanesan selu ba dokumentus, prosesu cek ne’ebé fraku no sistema imigrasaun ne’ebé inefisiente. Problema ne’e sai hanesan insentivu ba grupu kriminozu sira ne’ebé hakarak uza Timor-Leste hanesan baze atu hala’o sira nia atividades. Dezafiu hirak ne’e presiza reformasaun ne’ebé kompriensivu atu hametin regra no prosedimentu formal sira, kombate nepotizmu no korrupsaun, no haforsa sistema monitorizasaun iha SERVE no Servisu Imigrasaun. Meius hirak ne’e mak dalan úniku atu salvaguarda Timor-Leste nia interese nasionál, liu-liu prevene ameasa krime sibernétiku no finanseiru. Nune’e bele kria ambiente ida ne’ebé seguru ba sidadaun no negósiu sira hotu.
