Image husi: Tatoli news
Amu Papa Francisco foin mai vizita Timor-Leste, no Timor-oan barak sente kontente tanba primeira vez Papa mai iha nasaun ne’e durante tempu independénsia. Governu gasta osan millaun ba millaun hodi prepara atu simu Papa, no estrada sira iha Dili laran nakonu ho ema rihun ba rihun ne’ebé hein atu hare’e Papa. Maizumenus ema na’in 600,000 tuir Papa nia misa iha Tasi Tolu, ne’ebé mak sai hanesan reuniaun boot liu iha istória estadu Timor-Leste nian. Iha ninia diskursu ba ofisiál governu no igreja sira, Amu Papa fó rekomendasaun importante balun kona-ba serbí povu no harii nasaun ne’e. Maske Papa nia vizita mai ho nia aspetu pozitivu, iha mos akontesimentu balun ne’ebé akontese durante vizita ne’e hamosu pergunta bo’ot kona-ba eventu ne’e ne’ebé mai ho kustu a’as ba povu Timor-Leste. Fundasaun Mahein (FM) hakerek análize badak ida ne’e hodi dada atensaun ba asuntu hirak ne’e.
Husi FM nia perspetiva, en-jerál eventu ne’e ben-organizadu, no ekipa seguransa husi Timor-Leste no Vatikanu kolabora ho efetivu tebes hodi garante seguransa ba Papa rasik no mos ba públiku. Polisia Nasional Timor-Leste no FALINTIL-Forsa Defeza Timor-Leste nia komportamentu durante Papa nia vizita di’ak tebes, no povu Timor-Leste disiplina no respeitu boot.
Maibé, bainhira Amu Papa besik atu sai husi Timor-Leste, akontese violasaun protokolu seguransa ne’ebé estraga servisu di’ak ne’ebé organizasaun seguransa sira halo ona. Primeiru Ministru Timor-Leste tenta atu akompaña Papa ne’ebé tuur hela iha nia kadeira roda. PM nia asaun ne’e viola protokolu seguransa ne’ebé deside ona, protokolu ne’ebé rezerva de’it papél ida ne’e ba Prezidente Repúblika. Ekipa seguransa Vatikanu halo intervensaun no ezije Primeiru Ministru atu hakat ba kotuk, ne’ebé hamosu disputa entre ekipa seguransa Timor-Leste no Vatikanu nian. Ema ruma konsege kapta akontesimentu iha vídeo no fahe tun-sa’e iha média sosiál.
Violasaun protokolu seguransa ne’e akontese hafoin insidente seluk ne’ebé akontese bainhira Prezidente Índia vizita Timor-Leste fulan kotuk. Momentu ne’ebá, pesoal seguransa ida husi Prezidente Índia nian husu ba Primeiru Ministru atu hakat ba kotuk bainhira nia kaer Prezidente nia liman, tanba PM nia asaun ne’e viola protokolu ne’ebé estabelese ona. Hanesan insidente ne’ebé foin akontese, ema ruma kapta insidente ne’e iha vídeo no ema barak fahe ba-mai iha média sosiál.
Aleinde asaun ne’ebé la apropriadu ne’ebé komete husi ofisiál nivel a’as sira, vídeo balun tan mosu ne’ebé hatudu Primeiru Ministru nia hahalok ba feto ne’ebé la apropriadu. Vídeo ida ne’ebé sirkula barak hatudu PM rei konvidadu estranjeiru feto ida iha ninia ibun, no vídeo ida seluk hatudu PM book jornalista feto ida ho la apropriadu.
Ema balun konsidera violasaun protokolu sira ne’ebé akontese durante vizita Papa no Prezidente India nian ladún grave. Sira mos bele dehan Primeiru Ministru nia hahalok hatudu de’it nia karakter halimar no eséntriku. Maibé, FM preokupa katak PM nia asaun hatudu modelu hahalok ne’ebé sériu tebes, la’os de’it violasaun ki’ik ka halimar. Nia hahalok hatudu falta profisionalizmu no mos falta respeitu ba indivídu ida-idak nia espasu pesoál (personal space). Nune’e mos hatudu falta respeitu ba regra no prosedimentu formál sira, no hatudu imajen ba mundu ne’ebé la profisionál no estraga fali Timor-Leste nia naran iha nível internasionál.
Bainhira ofisiál estadu nivel altu ida komporta-an hanesan ne’e, liu-liu ema ida ne’ebé respeitadu tebes hanesan Primeiru Ministru atuál, hahalok ne’e fó mensajen ba públiku katak hahalok ne’e aseitável, maske tuir lolos la apropriadu. Ida ne’e perigozu tebes, liu-liu iha kontekstu Timor-Leste nian, iha ne’ebé asediu seksuál no abuzu seksuál akontese barak, no feto no labarik-feto sira sempre moris iha risku laran. Tuir FM nia hanoin, lider sira mak responsavel liu atu kombate hahalok hanesan ne’e iha sira nia moris rasik no mos iha nivel sosiedade. Tanba ne’e, ami preokupa tebes hare’e katuas sira ne’ebé respeitadu tebes komporta-an ho maneira ne’ebé la aseitável.
Kleur ona, FM koalia katak komponente importante ida iha prosesu modernizasaun Timor-Leste nian mak importánsia atu haforsa regra no prosedimentu formál sira iha nivel estadu no mos iha sosiedade. Membru governu sira, liu-liu sira ne’ebé iha pozisaun boot, tenke sai ezemplu ida no respeita protokolu sira, no la bele konsidera protokolu sira ne’e “opsionál” ka “fleksível”. Bainhira ofisiál eleitu sira kontinua falla atu tuir regra no prosedimentu, sira hafraku Estadu de Direitu iha Timor-Leste, tanba sira kontinua prátika informál no “fleksibilidade” ne’ebé garante katak Estadu de Negósiu sei kontinua ba oin. Tuir FM nia hanoin, korupsaun no nepotizmu la’o hamutuk ho informalidade no fleksibilidade, no regra formal no prosidementu ne’ebé forte bele garante asesu igual ba servisus no oportunidade ba ema hotu. Tanba ne’e, karik lidér Timor-Leste sira hakarak duni kombate korupsaun no fó oportunidade ba Timor-oan sira hotu atu hetan moris di’ak, lidér sira tenke kombat informalidade no haforsa regra no prosedimentu formál sira iha instituisaun hotu-hotu.
Aleinde FM nia preokupasaun kona-ba violasaun protokolu seguransa nian no nia implikasaun ba estadu de direitu no Timor-Leste nia imajen iha nível internasionál, Papa Francisco nia diskursu durante nia vizita kapas tebes, no repete preokupasaun ne’ebé FM mos hato’o durante tempu naruk. Liu liu, Papa hatete katak tenke investe iha juventude sira liu husi edukasaun, atu nune’e bele prevene joven sira envolve iha atividade violentu sira, inklui arte marsiais. Papa fó parabéns ba lidér Timor-oan sira tanba sira nia tenta duni atu halo rekonsiliasaun ho Indonézia no mos mantein armonia relijioza iha rai laran. Papa mos husu lidér sira atu foti asaun konkretu atu kombate kiak no jere rekursu naturál sira ho di’ak atu atinje dezenvolvimentu sustentável.
Amu Papa mos mensiona asuntu sensitívu liga ho Igreja rasik. Nia rekoñese nesesidade atu rezolve kazu abuzu seksuál ne’ebé ofisiál sira iha Igreja mak komete, no mensiona importánsia atu respeita dignidade ema hotu-hotu nian, la depende ba abilidade ka orientasaun. Nia mós fó hanoin ba lidér sira iha Igreja katak sira mak povu nia atan, no fó avizu ba sira atu la bele uza sira nia pozisaun hodi hetan benefísiu ba sira nia an-rasik. Mensajen ida ne’e repete ideia sira ne’ebé FM diskute beibeik relasiona ho abuzu podér ne’ebé komete husi ema sira ne’ebé okupa pozisaun altu iha nasaun ida ne’e. Tanba ne’e FM apoia tebes Papa nia rekomendasaun sira ne’e, liu-liu rekomendasaun kona-ba investimentu ba iha edukasaun no dezenvolvimentu foin-sa’e sira, no mós avizu kona-ba tentasaun sira ne’ebé afeita ema ne’ebé okupa pozisaun ne’ebé a’as.
Maske mensajen importante sira ne’e, FM kestiona kustu vizita ne’e no nia benefísiu ba públiku Timor-Leste. Governu gasta dolar millaun lubuk ida, maibé sidadaun barak ne’ebé espera atu haree Papa sente frustradu tanba seguransa ne’ebé maka’as limita intraksaun entre Papa ho públiku. Ema barak hato’o sira nia frustrasaun tanba Papa nia kareta ho velosidade lalais liu, nune’e susar ba ema sira ne’ebé hein iha dalan atu haree Amu Papa. Ema halo kritika iha média sosiál akuza Governu organiza eventu ba ema elite de’it no esklui povu baibain hodi prevene povu atu halo interasaun ho sira nia lidér espirituál.
Eventu ne’e remata ona, no FM hakarak husu pergunta balun, hanesan: povu sei hetan benefísiu saida ba tempu naruk husi vizita ida ne’e ne’ebé lalais tebes? Bele ka lae justifika vizita nia kustu finanseiru no sosiál bazeia ba ninia benefísiu espirituál no emosionál? Dili sei kontinua organizadu no mos hanesan iha loron balun antes Papa mai, ka lae? Infraestrutura sei kontinua mellora lalais hanesan fulan balun tuir mai ka lae? Ofisiál sira sei rona no implementa Papa nia rekomendasaun iha sira nia moris rasik ka lae?
Amu Papa Francisco nia vizita mai Timor-Leste halo ema barak sente haksolok no fó esperansa ba públiku. Eventu ne’e mos kria plataforma ida ba povu atu diskute asuntu importante sira ne’ebé Timor-Leste hasoru dadaun ne’e. Maske nune’e, karik lidér sira la foti asaun konkretu, bele halakon impaktu pozitivu husi Papa nia vizita no mensajen. FM mos preokupa tebes katak PM nia asaun hatudu falta respeitu ba regra no espasu pesoal, no mos kontribui ba atitude no hahalok ne’ebé negativu tebes iha sosiedade Timor-Leste.
Ba oin, Timor-Leste tenke iha balansu entre simbolizmu eventu bo’ot sira, ho kompromísu ne’ebé forte atu rezolve problema estruturál sira ne’ebé nasaun hasoru dadaun. Iha tempu hanesan, funsionáriu governu sira tenke apoia profisionalizmu no estadu de direitu liu husi hapara hahalok ne’ebé la apropriadu no adere maka’as ba regra no prosedimentu formál sira. Karik lidér sira adopta Papa nia rekomendasaun sira, lideransa Timor-Leste nian bele atinje mehi independénsia nian, atu nune’e garante oportunidade hanesan no moris ne’ebé seguru no prosperu ba Timor-oan sira hotu.
