Fundasaun Mahein (FM), 24 Maiu 2021
Komunikadu Imprensa
Relasiona ho implementasaun Serka Sanitaria no Konfinamentu Jeral Obrigatoriu iha Munisipiu Dili no munisipiu sira seluk – Fundasaun Mahein nota hela hahalok sira husi forsa seguransa sira ne’ebé atua fora husi regra no prosidementu sira. Iha ne’ebé Fundasaun Mahein identifika hahalok sira tuir mai ne’e tenke toma atensaun imediata husi ulun boot setor seguransa nian.
Primeiru, iha loron 23 Maiu 2021 – iha area Tasi-Tolu – Dili, mosu dezentementu entre negosiante fa’an nu ho membru PNTL ne’ebé servisu iha area ne’e. Tutan husi ne’e, membru PNTL halo kedas agresaun fizika hasoru negosiante fa’an nuu na’in rua durante insidente ne’e. Hahalok husi membru PNTL ne’e lakleur deit viral iha media sosial no ema hotu kondena maka’as aktu brutalidade ne’e. Maske nune’e, liu oras balu Komandu Jeral PNTL liu husi nia pajina Facebook fó sai kontrariu ho hahalok nia membru sira iha terenu durante insidente ne’e. Iha ne’ebé tuir Komandu Jeral PNTL membru PNTL sira ne’ebé involve iha insidente ne’e nu’udar “vitima” tamba hetan tuda ho nuu husi negosiante sira no hato’o ona keixa ba eskuadra polísia nian hodi submete ba investigasaun.
Segundu, relasiona hahalok forsa seguransa nian (membru PNTL no F-FDTL) durante Konfinamentu Jeral Obrigatoriu iha Munisipiu Dili no munisipiu sira (antes insidente hasoru negosiante iha Tasi-Tolu) identifikadu ho hahalok violentu sira. Iha Munisipiu Covalima membru PNTL ho F-FDTL halo agresaun fizika hasoru estudante balu ne’ebé la koopera ho ekipa Sentru Integradu Jestaun Krize no tiru gas lakrimozéniu hasoru estudante sira iha fatin kuarentena bainhira evakua estudante ida ne’ebé notifika pozitivu Covid-19 ba fatin izolamentu. Nune’e mos iha loron 8 Marsu 2021 iha area Tasi-Tolu membru PNTL ne’ebé servisu iha area ne’e obriga funsionariu saneamentu na’in rua basa-malu no membru PNTL ne’e mos halo agresaun hasoru funsionariu saneamentu na’in ida. Akontese mos iha area merkadu Taibesi-Dili loron 18 Marsu 2021 membru PNTL ne’ebé servisu iha area ne’e halo agresaun hasoru mane ida. Kazu hanesan akontese mos iha loron 22 Maiu 2021, membru PNTL ida halo agresaun fizika hasoru mane ida iha area Kulu-Hun – Dili.
Terseiru, kazu grave ne’ebé akontese iha Munisipiu Dili, iha loron 29 Abril 2021 iha area Kuluhun nian membru PNTL ho membru Konsellu Polisiamentu Komunitaria (KPK) ida halo agresaun hasoru mane ida iha area ne’e. Nune’e mos iha loron 4 Maiu 2021 membru PNTL tiru kanek ema na’in rua iha area Mascarenhas-Dili. Akontesementu sira nune’e lahetan atensaun imediata husi Parlamentu Nasional Komisaun B, Ministériu Interior no Komandu Jeral PNTL.
Tuir lolos Parlamentu Nasional Komisaun B, Ministériu Interior no Komandu Jeral PNTL tenke halo ona intervensaun imediata hodi hadi’a hahalok sira ne’e. Maibe institusaun sira ne’ebé temi liu daudauk ne’e la halo nia funsaun ho diak iha situasaun ne’e. Ironiku liu tan, liu husi sira nia intervensaun públika motiva forsa seguransa halo violasaun no hahalok violentu seluk hasoru sidadaun sira durante situasaun krize ida ne’e. Tamba falta intervensaun husi ulun boot sira temi iha leten ne’e, no hahalok violentu sira husi forsa seguransa (PNTL) sai deskontroladu no posibilidade violasaun hasoru sidadaun sira sei kontinua.
Tuir Fundasaun Mahein nia haree aktu violentu sira husi membru PNTL ne’e sistematiku no Komandu Jeral PNTL lakon ona nia diresaun lolos hodi hatur hikas atuasaun membru PNTL sira nian tuir Lei no prosedementu sira. Nune’e mos membru PNTL sira haksoit sai husi regra aplikavel sira no utiliza Lei Estadu de-Emerjensia hodi justifika sira nia hahalok violentu sira. Hanesan kazu atual Tasi-Tolu nian, Komandu Jeral PNTL koko protéjé hahalok bandalismu ne’ebé komete husi nia membru sira ho razaun regra Estadu de-Emerejensia no Konfinamentu Jeral Obrigatoriu iha Dili.
Ikus liu, Komandante sira PNTL nian kuaze lakon ona ninia kbi’it nu’udar komandu tamba hetan intervensaun polítika – ne’ebé durante halo husi superior polítiku sira ba desizaun sira Komandu PNTL nian. Ikus mai halo membru PNTL sira rona liu ba polítiku sira ne’ebé sira adere ba duke sira nia komandante. Hahalok sira nune’e harahun daudauk PNTL institusionalmente no halo membru sira PNTL lasubmete ba ierarkia komandu nian.
Rekomendasaun
(1) Rekomenda ba Komisaun B Parlamentu Nasional tenke halo intervensaun imediata iha situasaun ida ne’e no bolu Ministériu Interior no Komandu Jeral PNTL esplika situasaun lolos PNTL nian no nia membru sira ne’ebé durante iha situasaun krize saúde públika sai deskontroladu no hetok violasaun hasoru sidadaun sira sai grave liu tan. Nune’e mos ho fiskalizasaun regular no Inkeritu Parlamentar ida ba servisu Ministériu Interior no PNTL nian durante aplikasaun Estadu de-Emerjensia;
(2) Rekomenda ba Ministériu Interior no Komandu Jeral PNTL tenke halo avaliasaun ba servisu membru PNTL sira nian durante situasaun Estadu de-Emerjensia, liu-liu implementasaun regras no prosedementu sira;
(3) Rekomenda ba Ministériu Interior no Komandu Jeral PNTL haree fila-fali rekomandasaun Relatóriu Chega! ba setor seguransa nian sai hanesan lisaun ida hodi orienta PNTL sai polísia ida ne’ebé protetor ba nia komunidade no direitus umanus;
(4) Rekomenda ba Komandu Jeral PNTL tenke halo investigasaun kle’an no foti dezisaun ne’ebé rigor ba membru ne’ebé iha indisius forte komete violasaun diretus umanus durante implementasaun Estadu de-Emerjensia ho akontabilidade.
Atu hetan informasaun kle’an liu kona-bá asuntu ne’e bele kontaktu:
João Almeida
Director
Email: almeidamahein@gmail.com
Telemovel: (+670) 7756 1184
Website: www.fundasaunmahein.org