Sura loron deit ona atu tama ona ba eleisaun Prezidensial no mos eleisaun Parlamentar ne’ebé sei akontese depois Prezidente Repúblika foun simu pose iha loron 20 Maiu tinan ida ne’e. Mobilizasaun sira husi ekipa susesu prepara dadaun ona atu halo kampañia tuir kalendariu ne’ebé STAE estabelese. Kampañia ba eliesaun Prezidensial sei hahu iha loron 3 no remata loron 17 Marsu depois kontinua ho debate entre kandidatu Prezidente Repúblika sira. Eleisaun ba Prezidente Repúblika sei realiza iha loron 20 Marsu 2017.
Rezultadu levantamentu ida husi International Republican Institute (IRI) relata “Peskiza kona-bá Hanoin Públiku iha Timor-Leste ne’ebé públika iha fulan Novembru tinan 2016 aprezenta katak pupulasaun sira iha konfiansa a’as atu Sekretariadu Tékniku Administrasaun Eleitoral (STAE) no Comissão Nacional de Eleições (CNE) organiza eleisaun Prezidensial no Parlamentar tinan 2017. Peskiza ne’e mos relata katak atu eleisaun ne’ebé kredivel no iha fizkalizasaun ne’ebé diak, respondente 75% sira iha indika sira konfiansa liu ba STAE no CNE maka bele organiza iha eleisaun jeral ne’ebé sei akontese.
Aleinde orgaun sira ne’e iha papel atu superviziona no fizkaliza eleisaun, peskiza husi IRI mos indika 66% respondente hato’o sira preokupa tebe-tebes violensia ne’ebé sei akontese iha sira nia fatin (munisipiu) durante eleisaun Prezidensial no Parlamentar iha tinan 2017. Violensia sira ne’ebé akontese bele espekta husi estetmentu sira husi kampañia ne’ebé insulta, hetok ho nivel sosializasaun mukit husi orgaun eleitoral ba votante sira. Militante radikal sira husi partidu sira sei lasatisfas ho insulta hasoru nia liderança tentativa bele provoka malu iha estrada públiku sira.
Nune’e autoridade Polisia no F-FDTL nian mos apela ba públiku liu-liu lider polítiku sira no juventude sira atu mantein disiplina no responsabilidade durante prosesu eleisaun nian, atu eleisaun la’o ho paz no satisfeitu. Deklarasaun Chefe Estado Maior Generel F-FDTL Major General Lere Anan Timur nian iha konferensia imprensa iha Kuartel Jeral PNTL loron 27 Fevereiru 2017 hateten “Misaun rua husi F-FDTL ho PNTL maka atu interven, reprime problema ruma mosu iha ita-nia rai laran ka situasaun ruma ne’ebé kria instabilidade ba ita-nia estadu. Misaun rua ne’e kuandu tun iha terenu atu interven ka reprime, signifika katak baku ema, hakanek ema no kuandu nesesita bele mos hasai ema-nia vida, tamba instrumentu estadu nian la’os Julio Hornai ka Lere nian.”
Estetmentu sira ne’e hanesan meius alarma ida atu ema hotu bele kuidadu an liu-liu joven sira atu labele kria problema ba malu iha prosesu no durante periudu eleisaun nian, ne’e lidun ida. Husi lidun seluk estetmentu ida ne’e hatudu katak autoridade seguransa sira espekta ona katak violensia sei akontese iha tinan ida ne’e antes, durante no depois eleisaun. Nune’e F-FDTL no PNTL preparadu hela atu halo atuasaun hodi asegura eleisaun ne’ebé resposabiliza mesak husi Timor-oan sira.
Iha ne’ebé afirma liu tan husi Komandante Jeral PNTL, Komisariu Julio da Costa Hornai katak F-FDTL ho PNTL sei foti medidas forte sein negosiasaun ba individu ka grupu ruma ne’ebé maka koko estraga estabilidade ka kria problema iha ambiente eleisaun jeral. No husu ema hotu-hotu ne’ebé hela iha Timor-Leste, sidadaun estranjeiru ka rai na’in liu-liu ba joven sira atu bele kontribui ba paz no estabilidade durante prosesu eleisaun husi kampania to’o ba eleisaun.
Fundasaun Mahein (FM) preokupa ho estetmentu autoridade seguransa sira nian, tamba atuasaun sira iha terenu povu mak sei hetan nia impaktu. Estetementu ulun boot forsa defeza no seguransa nian atu hakanek no hasai ema nia vida, karik terenu soldadu sira komprende sala depois bele kria problema boot, tamba ne’e maka komandante tenke fo sai informasaun ba públiku ne’e ho linguanjen ne’ebé naun-violentu no profesional. Lisaun husi ita nia funu tinan 24 la’os útiliza deit violensia maka ita hetan vitoria. Nune’e atu implementa ka asegura seguransa ba eleisaun ne’e tenke lori mos esperensia sira iha funu laran no hatudu profesionalismu autor seguransa iha atuasaun nomos presta deklarasaun ruma ba media. Krize 2006 iha komandu konjunta laiha vitima ida husi operasaun konjutan iha momento ne’eba, ne’e exemplu diak ida para bele banati tuir.
Ikus liu FM recomenda ba kandidatu ho nia equipa susesu sira presiza esplika ba sira nia militante no apoiante sira kona-bá saida maka sira sei halo kuandu sira lakon ho maneira ne’ebé pasifiku tuir kultura demokrasia nia. Tamba esklaresementu ba militante sira bebeik ona husi kandidatu sira ne’ebe iha biban katak sira maka hetan vitoria iha eleisaun no sai Prezidente Repúblika tuir mai. Realidade maka ida deit maka sei hetan vitoria, ne’e signifika katak militante barak ikus mai sei lakon. Ida ne’e sei halo konfuzaun ba militante no apoiante sira, no sei sai risku ba konflitu.
Atu hetan informasaun kle’an liu kona-bá asuntu ne’e bele kontaktu:
Nélson Belo
Diretor Ezekutivu
Email: direktor.mahein@gmail.com ka almeidamahein@gmail.com
Telemovel: (+670) 78316075 no 77561184
Website: www.fundasaunmahein.org